Хотжилт, хүн амын нягтшилттай холбоотойгоор хүрээлэн буй орчин бохирдож энэ нь хүн ам, ялангуяа эрхтэн тогтолцоо нь бүрэн хөгжөөгүй байдаг бага насны хүүхдийн эрүүл мэндэд сөрөг нөлөө үзүүлдэг. Хүрээлэн буй орчны бохирдол ихтэй хот суурин газар амьдарч буй хүүхдүүдийн дунд амьсгалын замын өвчин, харшил, бөер, шээсний зам, дотоод шүүрэл, шүдний эмгэг, төрөлхийн гажиг хөгжил, хавдрын өвчлөл илүү тохиолддогийн зэрэгцээ бие махбодын өвөрмөгц бус дархлалын түвшин буурч, бие бялдарын өв тэгш хөгжил нь алдагддаг байна.

Монгол улс нь хүн амын талаас илүү хувийг хүүхэд залуучууд эзэлдэг залуусын орон билээ. Ийнхүү хүн амын олонхи болсон хүүхдийн өвчин, эмгэгийн тохиолдол цөөнгүй байгаа тул анагаах ухааны салбарт энэ чиглэлээр олон тооны судалгаа шинжилгзэний ажил хийж, үнэтэй дүгнэлт гаргаж, практик зөвлөмжүүдийг эмчилгээ оношлогоо, сэргийлэлтийн ажилд нэвтрүүлснээр хүүхдийн өвчлөл, эндэгдэл бууруулахад хувь нэмэр оруулжээ.

Энд монгол улсад хүүхдийн эрүүл мэндийн чиглэлэзр хийсэн судалгаа шинжилгээний ажилд хүүхдийн өвчлөл, эндэгдлийг хүрээлэн буй орчны бохирдол, экологийн хүчин зүйлтэй холбон судалсан байдлыг тоймлон өгүүлэхийг зорилоо.

Хүүхдийн өвчлөл, эндзгдэлийн дотор дээргүүр байр эзэлдэг амьсгалын замын өвчин, ялангуяа уушгины үрэвслийн эмчилгэз, оношлогоо сэргийлэлт, дархлал, цус бүлэгнэл, эсгэг тогтолцоо, хүчил шүлтийн тэнцвэрт байдал зэрэг асуудлаар олон тооны судалгааны ажлыг амжилттай гүйцэтгэж, уушгины цочмог үрэвслийн шалтгаан, эмгэг жам, эмнэлзүйн асуудлыг нарийсган тодруулж, орчин үеийн ангилалыг боловсруулж, эл өвчний оношлогоо эмчи л гээнд шинэ арга, зөвл өмжүүдийг нэвтрүүлсэнээр уушгины цочмог үрэвслээс шалтгаалсан хүүхдийн нас баралт тууштай буурчээ. Тухайлбал: Улсын хүүхдийн төв эмнэлэгт уушгины үрэвслээр нас баралт 1952 онд 23,1 хувь байсан бол 1993онд 1хувь болж буурсан байна(1, 3, 13, 14, 18, 24, 27, 40, 43).

Монголын цагуурын онцлог, хүн амын хооллолтын өвөрмөц төрх нь хүүхдийн бие мах бодийн дасан зохицох боломж, амьсгалын салст бүрхүүлийн байдал, дархлалын ерөнхий урвалд тодорхой нөлөө үзүүлнэ. Монгол орон эрс тэс цаг ууртай. Хоногийн температурын хэлбэлзэл +3-аас -25.9 хэм, жилийн дундаж температурын хэлбэлзэл ±45 хэм, агаарын чийглэг бага, 20-30%, далайн түвшнээс дээш 1580 м өндөр газар байрлалтай холбоотойгоор агаарын хүчилтөрөгчийн хэмжээ 11-16%-иар бага, хавар, намрын улиралд хүчтэй салхи, шороон шуургатай, өндөр даралттай, цахилгаан соронзон орны үйлчлэл их, агаарын хуурайшил ихтэй байдаг нь залгиур, цагаан мөгөөрсөн хоолой, гуурсан хоолойн /стенозирующий ларинготрахейт/ хавсарсан, хүнд хзлбэрийн цочмог үрэвслээр өвчлөх нэг шалтгаан болдог гэжээ /28/.

Хүүхдийн төв эмнэлгийн материалаар1971­-1996 онд эмнэлэгт хэвтэн эмчлүүлэгчдийн90.5 %, Н. Гэндэнжамц /1972/-ын судалгаагаар 50.0,%, судлаач Ж. Алтанцэцэгийнхээр /1976/ 59.8%нь сафилококкаар үүсгэгдсэн уушгины үрэвсэлтэй, сульдаа, тэжээлийн доройтол, шүүдэст эмзэгшил зэрэг дагалдах өвчтэй хүүхдүүд стафилококкоор үүсгэгдсэн уушгины үрэвсэлээр илүү өвчилж байна гэж үзжээ. /25/.

1993, 1994 онд ЭНЭШТ-ийн доторын клиникт хэвтэн змчлүүлэгчдын 32.6 %,эндсэн хүүхдийн 28.3 %, хоног болоогүй нас баралтын37.7 %-ийг АЗЦХ эзэлж байхад уушгины цочмог үрэвсэл нийт хэвтэгсдийн 8.6 %, эндэгсдийн 23.2 %, хоног болоогүй нас баралтын 62 %-ийг эзэлж, АЗЦХ-аар өвчилсөн сульдаа, тураал, цус багадалт зэрэг суурь өвчтэй хүүхдэд уушгины үрэвслээр хүндрэх нь 2 дахин хувь байгааг тогтоожээ /29/.

Судалгаагаар цочмог хатгаагаар 3 хүртэл насны хүүхдүүд илүү өвчилж /49.8%/, нас ахих тутам энэ үзүүлэлт буурч байжээ. Хамгийн өндөр тохиолдол нэг насны хүүхдэд ажиглагдсан /79.2%/, 2 настайд 2/3-аар /49.1%о/,3 настайд 4.6 дахин /17%/ буурсан байна. Хотын 2 хүртэл насны хүүхдийн өвчлөл аймгийн төвд оршин суугч хүүхдийн өвчлөлөөс илүү байгаа нь агаарын бохирдолт, хүн амын төвлөрөл байнгы н харилцаатай байдагтай холбоотой байж болох гэж үзээд, корреляцийн дүн шинжилгээгээр өвчлөл үүлшилт /г=+0.68/, салхины хурд /+0.65/, агаарын чийглэг /г=+0.63/-тзй шууд, харин агаарын температур /г=+0.83/, нарны туяатай /г=-0.75/- уруу хамааралтай байгаа нь тогтоогдсон, байна /44/.

1982 онд хийсэн судалгаагаар хүүхдийн ерөнхий өвчлөлийн түвшин Улаанбаатар хотод эмнэлэгт ирэлтээр 1000 хүнд 1017.8 байв. Хотын янз бүрийн нас, хүйсийн хүүхдийн өвчлөлийн тархалтын байдалд дүн шинжилгээ хийж үзэхэд: Амьсгалын замын эрхтний өвчлөл 600.9 (59%-нэгдүгээр байранд, хоол боловсруулах эрхний өвчлөл -180.6 (17.7%)-хоёрдугаар байранд, бодисын солилцооны эмгэг 65.0(6.4%) гуравдугаарт, халдвар паразитын өвчин 50.9(5%) дөрөвдүгээрт, чих хамар хоолойн өвчин 47.3(4.7%) тавдугаарт, зургадугаарт нярайн өвчин 25.9(0.5%) орж, дээр дурдсан эмгэгүүд нь хүүхдийн дунд тохиолдож буй нийт өвчлөлийн 90 гаруй хувийг эзэлж байна. Амьсгалын эрхтний өвчлөлийн дотор 80 гаруй хувийг амьсгалын замын цочмог халдвар, хатгалгаа эзэлж байгааг тогтоосон бол /6/ 1991 онд гүйцэтгэсэн судалгаагаар нэг хүртэл насны хүүхдийн ерөнхий өвчлөлийн түвшин 5350%₀ 2 насанд 4383%₀ , 3 насанд - 3112 % байгаа нь манай орны болон гадаадын судлаачдын судалгааны дүнгээс өндөр байна, бага насны хүүхдийн өвчлөлийн дотор амьсгалын эрхтний өвчлөл зонхилж /3981%/, ялангуяа нэг настайд энэ үзүүлэлт 3097 % байсан бөгөөд дараагийн дугаарт хоол боловсруулах эрхтэний эмгэг /571.1 %/ орж байгааг, хүүхдийн нас баралтад нөлөөлж буй хүчин зүйлийн дотор гадаад /экзогенные/, зохицуулж болох /управляемые/ хүчин зүйлүүд байгаа нь нас

баралтыг бууруулах нөөц боломж их байгааг харуулж байна гэж үзжээ /38/.

Харшлын өвчин Монгол хүүхдийн дунд 1000-д 58.7±2.5, гуурсан хоолойн багтраа өвчний тархалт 7.0±0.9 байсан бөгөөд газар нутаг нь далайн тувшнээс өргөгдсөн байдал нь бага байх тутам энэ өвчний илрэх тохиолдол буурч /5.4±2.2-оос 1.8±1.2/ байгааг илрүүлж. /35/, үйлдвэрийн хотод амьдарч буй хүүхдүүдэд /дунджаар 13.0±2.9/ хөдөөгийн хүүхдүүдээс /дунджаар 3.3±0.7/ 3.9 дахин илүү /р<0.001/, хамгийн өндөр тохиолдол Шарын голд /17.5±4.6/, түүнчлэн багтраа өвчин агаарын бохирдлын хооронд хамааралтай байгаа нь тус тус тогтоожээ. Сүүлийн жилүүдэд орчны бохирдол нэмэгдэхийн хэрээр харшлын өвчин түүний дотор поллиноз өвчний тархалт жилээс жилд нэмэгдэж байгааг тэмдэглэсэн байна. Тухайлбал: 1990 онд хийсэн судалгаагаар поллиноз 1000-д 3.6 илэрч байсан бол 1995 онд 29 болж таван жилийн дотор энэ өвчин 7.8дахин ихэссэн байна. Улаанбаатар хотын төвийн /6/ ба захын /46/ сургуульд харьцуулсан судалгаа хийхэд захын сургуулийг бодвол төвийн сургуулийн сурагчдад гүйлсэн булчирхайн архаг үрэвсэл 2.9 дахин их, харшлын өвчин 3 дахин байгаа нь амьдралын нөхцөл, хангамж сайтай айл нь ахуйн болон хоолны харшил төрүүлэгч ихтэй байдагтай, түүнчлэн харшлын өвчин шалтгаант Улаанбаатарын гудамжны улайс, шарилж багагүй нөлөөтэйг тэмдэглэсэн байна/26, 35, 36/.

Монгол хүүхдийн өвчлөлийн дотор хоол боловсруулах эрхтний эмгэг байнга дэзгүүр байр эзэлдэг.

Монгол улсад хүүхдүүд гэдэсний халдварт өвчнөөр өвчлөх, эндэх нь өндөр хэвээр байгаа бөгөөд бүтцийн хувьд цусан суулга-16.9%, колийн халдвар-26-38%, стафилококкийн халдвар гэдэсний бусад хавсарсан халвар 4.2% зонхилж, нийт гэдэсний  өвчний 75.1%-ийг эзэлж байна /10, 15/.

Улаанбаатар хотод бага насны хүүхэд цочмог цусан суулга өвчнөөр илүү өвчилж байгаа тархвар зүйн онцлогийг илрүүлж, энэ нь хүрзэлэн буй орчны бохирдол бага насны хүүхдийн өвөрмөц бус дархлалыг сулруулж улмаар тэд халдварт өвчнөөр өвчлөмтгий болдог гэж гадаадын хэвлэлд бичсэн байдагтай адилаар тайлбарлаж болох юм гэжээ.

Хүүхдүүдийг эндоскопийн аргаар шинжилсэн судалгаагаар судалгаанд хамрагдагсдын 77.72±1.70% нь хоол боловсруулах замын дээд хэсгийн архаг өвчтэй, эдгээрээс 35.0±2.21 % нь архаг гастрит, 27.6±2.07%- нугалуурын үрзвсэлтэй, 25.0±2.01%-ходоод-нугалуурын архаг үрэвсэлтэй, 7,76±24%- улаан хоолойн архаг үрэвсэлтэй, 2,800,76% -нугалуурын шархлаатай, 1.07±0.47%>-ходоодны шархтай, 0.43±0.30% -ходоод -нугалуурын полиптой тус тус байв./4/.

Хүүхдийн бөөрний өвчин судлалын чиглэлээр хэд хэдэн судалгааны ажил хийгдсэн байна.

Бөөрний түүдгэнцрийн үрэвслээр зун, намрын улиралд илүү өвчлөх тодорхой зүй тогтол байгааг ажиглаж, энэ нь хүүхдүүд дулааны улиралд наранд шарах, тодорхой бэлтгэлгүйгээр хүйтэн усанд сэлэх, нөгөө талаар Монгол орон чийглэг сэрүүн уур амьсгалтай, ялангуяа зун намрын улиралд агаарын температурын хэлбэлзэл ихтэй байдагтай холбоотой байж болох юм гэж үзсэн байна /5/.

Улаанбаатар хотын хүүхдийн дунд нян- үрэвслийн шинжтэй бөөрний өвчин зонхилж байгаа нь сургуулийн насны хүүхдийн дунд эдгээр өвчний урьдал өвчин болох шүдний эмгэг /72.3%/, хамар залгиурын өвчин /34.7%/, эмэгтэйчүүдийн өвчин /10.2%/ зэрэг зарим эмгэг тархм/ал байгаатай, нөгөө талаас Монгол улсын ус уурын албаны мэдээгээр /1977-1984/ хотын агаар дахь тоосны хэмжээ жилийн туршид зөвшөөрөгдөх дээд хэмжээнээс илүү, ялангуяа хаврын улиралд 4 дахин өндөр, агаарт байх нүүрсхүчлийн хийн хэмжээ жилийн туршид ЗДХ-ээс илүү, өвлийн улиралд 3-6 дахин илүү, түүнчлэн хүхэр, азотын нэгдлүүд ЗДХ-ээс илүү байгаатай холбоотой байж ч болох юм. Монгол улсад олныг хамруулан явуулсан скрининг судалгаагаар шээсний замын өвчний дотор нууц, торпид явцтай нефропати давамгайлж /77.29%/ байгаа нь үүний илрэл юм гэж үзжээ /20/.

1990-ээд онд байгаль цаг уурын янз бүрийн бүсчилэлд хүүхдийн бөөр шээсний замын /БШЗ/-ын эмгэгийн дархалт бүтцийг судлан БШЗ-ын эмгэг Завхан аймагт 19.1 %, Дорнот аймагт 3.7 %_; Дорноговь аймагт 3.2% байгаа нь уг эмгэг хангайн бүсэд элбэг тал хээрийн бүсэд бага байгаа нь илрүүлсэн байна/22/. Шээс бэлгийн замын өвчин сургуулийн сурагчдын дунд харцангуй өндөр, охидод 100 хүүхэд тутамд 14.3 тохиолдол байсан нь хөвгүүдээс магадлал бүхий өндөр, голдуу нянгийн гаралтай бөөрний үрэвсэлт өвчин, шээс бэлгийн замын халдвар зонхилж байгааг хамар хоолойн архаг өвчин, амын хөндийн архаг үрэвсэлтэй холбон тайлбарлажээ. /42/

Янз бүрийн шалтгаанаар нас барсан хүүхдийн дотор бөөр, шээсний замын гажиг 57.6%-ийг эзэлж байгаа нь Москвад хийсэн ижил төрлийн судалгааны  дүнтэй харьцуулахад илүү байв /20/.

Тархвар зүйн судалгаагаар судалгаанд хамрагдагсдын 29.2%-д нь иод дутлын эмгэг илэрч, Хангай-Хэнтий уул.архаг мужид өвчлөл өндөр /5.3±0.27/, харин Говийн мужид бусадтай харьцуулахад нэлээд бага /12.61 ±0.3.37/, судалгаанд хамрагдсан 7-14 насны хүүхдийн 28%-д бамбай булчирхайн томролт илэрч, ялангуяа 9-10 насны хүүхдийн дунд илүү /29.1%/ ажиглагдсан байна /34/

Судалгааны дүнгээс үзэхэд нас барсан хүүхдийн дунд төрөл бүрийн эрхтэн тогтолцооны гажиг хөгжил 24 %-ийг эзэлж байгаагаас гажигтай эндсэн хүүхдийн12% нь шууд гажигаас шалтгаалсан байна. Удамшлын, архи, эм, эхийн өвчнөөс шалтгаалсан гажгийг цөөн тооны хүүхдэд тодорхойлсон боловч тэдгээрийн нарийвчилсан хувийг тогтоогоогүй байна /11/

Судалгаагаар Монгол улсад түнхний төрөлхийн мултрал 1000-д 0.016 тохиолдол /16/, эмэгтэй хүүхдэд 67.3%,эрэгтэй хүүхдэд -32.7% түнхний төрөлхийн мултрал ажиглагдсанаас эдгээр хүүхдийн 3 нь гилжгий хүзүүний согогтой, 2-нь тавхайн согогтой, 1-нь төрөлхийн бөгтөр нуруутай байсан ба түнхний төрөлхийн согогтой төрөхөд гол нөлөөлөх хүчин зүйл нь ургийн байрлал, төрөх үеийн түрүүлсэн хэсэг гэж үзжээ /9/.

1966-1972 онд төрөх газруудад хийсэн судалгаагаар уруул, тагнайн төрөлхийн гажиг 1000 хүүхдэд Улаанбаатар хотод 0.84, аймгуудад 1.63, дунджаар 1.48 тохиолдол байжээ /39/.

Хүүхдийн   шүдний    зөөлөн эдийн эмгэгийн судалгаагаар Улаанбаатар хотын сургуулийн сурагчдын дунд буйлны үрэвсэл /тойрон эдийн/ 1000 хүүхдэд 543.1 тохиолдол, үүний гол шалтгаан нь шүд эрүүний болон хэл уруулын хавсарсан гажиг хөгжил, амны хөндийн эрүүл ахуй муутай холбоотой гэж үзсэн байна /30/.