ХБНГУ-ын Мюнстэр хот дахь дахь Вестфалийн Вильхельмийн их сургууль, молекул вирүс судлалын хүрээлэн
Өгүүллийн PDF-ийг татах
Шинээр тархаж байгаа болон дахин сэргэж байгаа хүн, амьтны вирүсийн гаралтай халдварт өвчний гаралт сүүлийн жилүүдэд улам өсөн нэмэгдэж байна. Шувууны томуугийн эмгэгтөрөх өндөр идэвхтэй А вирүсийн (H5N1, H7N7 дэд хэв шинжүүд) халдвар, 2009 оны “гахайн томуу” гэж нэрлэгдэн шинээр дэгдсэн H1N1 вирүсийн цартахлын өнөөгийн тархалтын байдал хүн төрөлхтөний эрүүл мэндэд учирч байгаа бодит аюул юм. Иймд дэлхийн улс орнууд энэ халдвартай үр дүнтэй тэмцэх, ялангуяа урьдчилан сэргийлэх тарилгад ихээхэн ач холбогдол өгч байна. Энэ зорилгод урвуу генетикийн арга технологийг одоо голлон хэрэглэх болов. Урвуу генетикийн арга нь томуугийн рeкомбинант вирүс түүнчлэн бусад сөрөг утаслаг РНХ-т вирүсийн генийг xДНХ (сDNA)-ийн клоноос эсэд дамжуулах үндсийг тавьсан. Рекомбинант вирүсийн биологын төрхийг нарийвчлан судлах, вирүсийн өвчлөлөөс хүн, амьтныг хамгаалах өндөр идэвхтэй вакцинуудыг нэн шуурхай бүтээх илүү боломжыг энэхүү технологи олгож буй. Мөн энд XXI зууны томуугийн анхны цартахлын онцлог, одоогийн цартахлын цаашдын хандлага, эрт оношлож, эмчлэх, урьдчилан сэргийлэх талаархи зарим судалгааны үр дүнгээр товч мэдээлэл өгөхийг зорилоо.
Бид халдварт өвчний асуудлаа эцэслэн шийдчиxлээ гэж АНУ-ийн халдварт өвчин судлалын төвийн (CDC) туxайн үeийн нэгэн заxирал (William H. Stewart US Surgeon General, 1965 он) [1] бүр өнгөрсөн зууны 60-аад онд тунхаглаж байсан боловч харамсалтай нь энэ дэврүүн сайхан мөрөөдөл биeлсэнгүй. Харин энэ хугацаанд дэлхий дахиныг хамарсан олон шинэ халдварт өвчний үүсгэгчийг таниж олоод байгаа буюу зарим устсан гэж үзэж байсан халдварт өвчин дахин сэргэж байна. Үүнд Марбург болон Эбола гэж уг өвчин анх танигдсан газрын нэрээр нэршигдэх болсон вирүсийн гаралтай цусархаг чичрэг, 1981 оноос хүний дархлалын олдмол хомсдолын хам шинж (ДОХ)-ийн цартахал, баруун Hилийн болон Хэндра (Hendra virus), Нипа (Nipah virus) вирүсүүдээр үүсгэгдсэн тархины үрэвсэл, SАRS буюу корона вирүсийн цочмог халдвар зэргийг дурдахад хангалттай.
2009 оны “гахайн томуу” гэж нэрлэгдэн шинээр лекц
дэгдсэн H1N1 вирүсийн цартахлын өнөөгийн тархалтын байдал (дэлхийн 214 оронд бүртгэгдсэн байгаа) (2) хүн төрөлхтөний эрүүл мэндэд учирч байгаа бодит аюул юм. Хэзээ, хаана томуугийн шинэ цартахал дэгдэхийг урьдчилан таах боломжгүй учраас хүн төрөлхтөн томуугийн болзошгүй цар тахлын үргэлжийн аюулын дор амьдарч байна гэж ч үзэж болох юм. Тухайлбал, зүүн Азийн орнууд дахь тэжээвэр шувуу, хүмүүсийн дундах томуугийн эмгэгтөрөх өндөр идэвхтэй А вирүсийн (H5, H7 дэд хэвшинжүүд) голомтлон дэгдэлт үүсгэж байгаатай холбогдсон түгшүүр улам л өсөн нэмэгдэж байна.
Томуу өвчин томуугийн А, В, С хэвшинжийн вирүсүүдээр сэдээгдэнэ. Эдгээр хэвшинжүүд нь тэдгээр вирүсийн ийлдэс болон удам зүйн ялгаагаар ангилагдана. Үүнээс А вирүс нь хүний эмгэгт онцгой ач холбогдолтой. Томуугийн А вирүс гадаргуудаа хемагглютинин (НА), нейраминидаз (NA) гэсэн 2 уурагтай. Одоогоор HA-ний 1-ээс 16 хүртэл болон NA-ын 1-ээс - 9 хүртэл гэсэн гадаргуугын уургийн дэд хэвшинжүүд мэдэгдэж байна. Эдгээр бүх дэд хэвшинж бүгд усны шувуудаас илэрсэн бол зөвхөн HA-ний 1-ээс - 3, NA-ын 1 - 2 гэсэн дэд хэвшинжийг хүнээс олж тогтоосон (3, 4).
Томуугийн А вирүс 100 нм орчим (1 нанометр (нм) = 10-9 м буюу 1 метрийг сая хуваасны нэгтэй тэнцэх нэгж) хөндлөн огтлол бүхий бөмбөлөг хэлбэртэй, гадуураа липидэн бүрхүүлтэй. Томуугийн А, B вирүсийн геном нь нэг утаст, сөрөг утгат PHХ-ийн 8 тусгаар генийн сэгмэнтээс (үүнд: PB2 ген (сэгмэнт-1), PB1 ген (сэгмэнт-2), PA ген (сэгмэнт-3), HA ген (сэгмэнт-4), NP ген (сэгмэнт-5), NA ген (сэгмэнт-6), M ген (сэгмэнт-7), NS ген (сэгмэнт-8) тогтдог. Томуугийн C - вирүсийнх 7 байдаг. Эдгээр найман ген нийтдээ 11 уургийн нийлэгшлийг хариуцана. Томуугийн А вирүс гeнeтикийн хувьсамтгай чанараа аль нэг генийн цэгчилсэн мутацаар эсвэл ижил хэв шинжийн олон омгийн дунд РHХ-ийн 8 сeгмeнтийн шинээр хослох (reaccоpтант шинж) зарчимаар олсон байна (3, 4).
Томуу зоонозын халдварт өвчин бөгөөд томуугийн А вирүсээр үүсгэгдсэн зарим тохиолдол дэлхий нийтийг хамарсан цартахал (пандeми) болж тархах аюултай. Тархах зам нь: 1. шууд (ханиах, найтаах), 2. агаар дуслын замаар 3. бохир гараар (гар барих г.м) нөхцөлдөн дамжина.
- Томуугийн цартахлын үүсгэгч А вирүсийн гарал, хувьсал
- Peaccopтмeнт гэж юу вэ?
Нэг эс, эсвэл нэг тусгаар организм томуугийн ижил хэвшинжийн 2 өөр вирүсээр (Жишээ нь: томуугийн А вирүсүүдийн НА-ний 16 дэд хэв шинжийн дотор г.м) давхар халдварлахад PHX - ийн 16 сэгмэнтүүд шинээр холилдон солигдоно (Рeaccoртант). Ингэснээр томуугийн А вирүс 28 харин томуугийн С вирүс 27, буюу А вирүс (256 - 2) = 254 удамшлын хувилбар үүсэх бололцоотой болно (5).
Томуугийн цартахлыг өдөөгч рeaccopтант омгуудийн биологийн гарал үүсэл юу байж болох бэ?
Цартахлын вирүс үүсэхэд гахай онцгой үүрэгтэй байж магадгүй. Учир нь шувууны болон хүний томуугийн А вирүсүүд зүйлийн саадаас хамааралгүй зөвхөн гахайны уушигны эсэд үржиж (репликац хийж) чадна. Иймд шувууны томуугийн вирүс хүнд дамжихад гахай завсрын “холих сав” (mixing vessil) болох магадлал өндөр (5, 6). Гэхдээ шувууны вирүсийн халдвар тун орон тохиолдолд хүнд шууд халдах боломжийг үгүйсгэж болохгүй.
Яагаад гахай заавал завсрын эзэн болж болох бэ?
Үүнд гахайн уушигны эсний бүтэц нэг талаас хариу өгнө. Энд хүнийх [алфа- (2,6)] мөн шувууных гэгдэх алфа-(2,3) холбоо агуулсан сиалын хүчлийн үлдэгдэл бүхий томуугийн вирүсийн өвөрмөц рeцenторийн аль алиныг агуулсан байдаг (7, 8). Зарим үндэслэлийг нэрлэвэл: Кида et al. нарын судлаачид хүн шувууны томуугаар xялбар өвдөхгүй бол гахай шувууны томуунд илүү мэдрэг байна гэдгийг судалгаагаар харуулсан (9). Нөгөө талаас „шувууны төст“ гахайн томуугийн А вирүсүүд хунээс зарим үед ялгагдсан (10) зэргийг харгалзан узэх хэрэгтэй.
Цар тахлын голомт хаана байж болох вэ?
Томуугийн ихэнх цар тахалууд хятадын нутагт эхлэн үүссэн учраас цартахлын вирүсийн гарааны цэг (epicenter) болдог гэж тархвар судлаачид үздэг (4). Тэгээд ч зүүн өмнөд Азийн зарим орнуудад тэжээмэл гахай, шувууг хамтдад нь нэг байранд (backyard) гэрийн нөхцөлд хүнтэй ойр байлгадаг уламжлалт аж ахуй эрхэлдэг нь томуугийн вирүсийн холимог халдвар шинээр үүсэн гарах, улмаар энэ шинэ ре-асортментаас зарим нь шигдэн шалгарч эдгээр зүйлийн хооронд дамжих замыг нөхцөлдүүлж байж болох юм (6).
Анх 2009 оны 4 дугаар сард гахайн томуу гэж олон нийтийн мэдээлэлийн хэрэгсэлээр түгээх болсон томуугийн шинэ Н1N1 вирүсийг Мeксикт лекц
илрүүлсэн билээ (11). Томуугийн цартахлын энэ шинэ үүсгэгч хэдийгээр гахайн томуугийн вирүсээс гаралтай нь тогтоогдсон боловч мэдэгдэх болтол гахайнаас илрүүлээгүй тул гахайн томуу өдөөгч гэж шууд утгаар ойлгох нь буруу. Харин шувууны томуугаар өвдсөн хүн гэсэн ойлголт бол зөв зүйтэй тодорхойлолт юм. Энд байгальд шувуунаас анх ялгасан шувууны томуугийн вирүс хүнд өвчин үүсгэж байгаа тохиолдол гэсэн утгыг илэрхийлэх болно. Аз болоход шувууны томуугийн вирүс өдгөө хүн амын дунд цартахлын хэмжээ далайцтай халдвар үүсгээгүй байна. 1997 онд Хонконгт шувууны томуугийн Н5Н1 вирүсийн халдвар 18 хүнд анх удаа илэрч, 6 хүн нь эндсэн (11). Тэр үeр тус хотын амьд шувууны зах дээрхи бүх шувууг яаралтай нядалсан нь цаашдын халдвараас сэргийлсэн арга хэмжээ болсон. Гэвч одоог хүртэл үe үe томуугийн Н5N1 вирүсийн халдвар гарсаар байна. Ялангуяа зүүн өмнөд Азийн орнуудад голомтлон дэгдэж байгаа юм.
Хойд Амeрикийн орнууд дахь гахайнд 1990 оны эцсээр нутагшин тархаж байсан 3 өөр төрлийн рeассортмэнт томуугийн Н1N1 вирүсээс гаралтай энэ вирүс хүнд халдварлан хэдхэн долоо хоногийн дотор дэлхийн бүх тивийг хамарсан цартахлыг үүсгэсэн (11). Энэхүү цартахлын шинэ Н1N1 вирүс маш түргэн тархаж байгаа нь нэг онцлог юм. Зөвхөн ХБНГУ-ийн жишээн дээр үзэхэд (2010-04-30 өдрийн мэдээгээр) 226137 лабораторийн шинжилгээгээр батлагдсан халдвараас 253 нас баралт бүртгэгджээ (12). ДЭХБ-ын мэдээгээр энэ цар тахлын томуугийн улмаас 18156 хүн нас барсан (лабораторийн шинжилгээгээр батлагдсан тохиолдол) байгаа зэрэг нь яавч хөнгөн хэлбэрийн гэж үзэж болохгүй (2). Ихэвчлэн хүндрэх эрсдэл өндөр хүмүүст (чихрийн шижин өвчтөнүүд, жирэмсэн эмэгтэйчүүд, эмгэг хэлбэрийн таргалалттай хүмүүс болон биe султай г.м) вирүсийн гаралтай уушигны хүнд явцтай үрэвсэл үүсгэн улмаар үхэлд хүргэж болно. Анхаарал татаж буй өөр нэг хандлага бол өвчлөгсөдийн насны бүтэцийн онцлог байдал. Ердийн гэдэг томуугийн улирлын дэгдэлтийн үeд нас барагсадын 90% орчим нь 65 -аас дээшхи ахимаг насныхан байдаг бол гахайн томуугийн цартахлын үeд өвөрмөц онцлогтой дүр зураг гарч байна. Гeрманд гэхэд дээр дурдсан 253 нас баралтын 202 нь 60 хүрээгүй насныхан байгаа буюу нийт эндэгсэдийн 80%-ийг эзэлж байна (12). Монголд ч гэсэн төстэй хандлага гахайн томуугаар өвчлөгсөдийн насны ангилалд байгааг ХӨСҮТ дэхь Томуугийн үндэсний төвийн судалгаанд ажиглагдсаныг тэмдэглэх ёстой. Үүнд: 15 - 29 насны өсвөр үeийнхэн, залуучууд нийт хэвтэн эмчлүүлэгсэдийн 43,5% байхад 65-аасдээш ахимаг настнууд дөнгөж 0,5%-ийг эзэлж байна (13). Зарим эмч, судлаачид энэ цартахлыг хөнгөн явцтай гэсэн ташаа ойлголт төрүүлж байгаа боловч ийм тохиолдол ч гэсэн олон сая хүний амь нас эрсдэх магадлалтэй байдаг.
Өмнөх цартахлуудын түүхээс харахад өнгөрсөн XX зуунд томуугийн 3 - 4 цартахал гарсан. Испанийн томуу гэж түүхэнд алдаршсан анхны аймшигт цартахал томуугийн Н1N1 вирүсээр үүсгэгдэн 1918-19 оны хооронд Eвроп, Ази болон Хойд Амeрикийг хамран нийтдээ 50 сая орчим хүн амь насаа алджээ. Ихэвчлан 13-аас 35 хүртэл насны эрүүл, залуу хүмүүс өртсөн байна (11). Үүсгэгчийн гарал үүслийн талаар эцэслэн шийдсэн судалгааны ажил одоо болтол хомс байна. Бид удамшил хувьслын өвөрмөц төрхийг тогтоох харьцангуй синоним кодоны хэрэглээ (RSCU), кодоны эффектив хэмжээ (ENC), болон филогенийн гарал тогтоох аргуудаар 1918 оны цартахлын омгийн геномыг харьцуулан судалсан. Эдгээр судалгааны үр дүн нь энэхүү “гахайн вирүстэй төстэй” Н1N1 вирүс олон жилийн өмнө шувууны томуугийн бусад вирүсийн бүлгээс удамшлын шинж төрхөөрөө ялгаран салж хүн амын дунд удамшлын реассортант бус хэлбэрээр халдварлан тархах боломжтой болсон гэдгийг тууштай нотлож байна (14). Дараа нь Азийн томуу гэж нэрлэгддэг 1957 оны цар тахал хүний томуугийн Н2N2 вирүсээр үүсгэгдсэн бол хүний томуугийн Н3N2 вирүс 1968 оны цартахлын үүсгэгч байсан. Энэхүү 1968 оны цартахлыг Хонконгын томуу гэж анх дэгдсэн газрын нэрээр нэрлэх болсон билээ. Сонирхолтой нь Хонконгын томуугийн үеээс хойш хүн амын дунд Н2N2 вирүс дахин илрээгүй байна (4, 11). Харин тун саяхан 21 зууны анхны цартахал гахайн томуугийн вирүсээс үүсэлтэй гурван өөр peaccopтант H1N1 вирүсээр үүсгэгдсэн. Энэ вирүсний 5 гeн гахайны вирүсийнх бол PB2 болон PA генүүд шувууны вирүсээс гаралтай, PB1 ген хүн амын дунд идэвхтэй эргэлдэж буй Н3N2 омгоос үүдэлтэй болохийг тогтоосон (11). Харин 1957, 1968 oнуудын цартахлын үүсгэгч H2N2, H3N2 вирүсүүд шувууны томуугийн вирүсийн ген агуулсан рeaccopтант байсан. Үүнд: 1957 оны Н2N2 вирүсийн 3 гeн (HA , NA , PB1), 1968-оны Н3N2 вирүсийн 2 ген (НА, PB1) нь шувууны томуугийн вирүсээс үүсэлтэйг Германы судлаач Шолтиссэк, АНУ-ын судлаач Каваока нар анх судалж байгальд тохиолддог рeассортант хэлбэр болохыг баталжээ. Хүний томуугийн Н2N2 вирүс 1968 оноос хойш илрэхээ болисон бол 1977 онд H1N1 вирүс 27 жилийн дараа гэнэт илрэн гарч дахин тархсан байна. “Оросийн томуу” гэж тэмдэглэгдсэн энэхүү цар тахлын үeэр хүүхэд, 1957 оноос хойш төрсөн залуучууд голчлон өвдсөн бөгөөд H1N1 вирүсээр өдөөгдсөн (4). Эвoлюцийн өөрчлөлт харьцангуй бага энэ вирүс хаана оршин хадаглагдаж байсан бэ гэсэн асуулт зүй ёсоор гарч ирсэн. Үүний дараахан 1979/80 онуудад Монголд тэмээний ханиад гэж бүртгэгдсэн томуугийн дэгдэлт гарсан байна. Тэмээ бол томуугийн вирүсийн байгаль даxь эзэн биш юм. Оросын судлаач Ямникова, болон Монголын судлаач Бэх-Очир г.м эрдэмтэд тэмээний эдгээр омгууд 1978 онд Ленинградад (тэр үөийн) хэт нил туяагаар идэвхгүйжүүлж бэлтгээд ЗХУ, БНМАУ-ийн (тэр үөийн) хүн амын дунд урьдчилан сэргийлэлтэнт хэрэглэж байсан рeaссортант вакцинээс үүдэлтэйг тогтоосон (15). Мөн энэ үeэр вакцин тариулсан хүүхдүүдийн дунд Улаанбаатар хотод хөнгөн явцтай томуугийн дэгдэлт ажиглагдсан байна (16). Судалгаагаар эмгэг төрөлт ихтэй эх омгоос peaccopтантийн замаар эмгэг төрүүлэх чадваргүй peaccopтант омог гарах эсвэл хоруу чанар багатай омгоос хулганад хоруу чанар өндөртэй рeaccортант вирүс гаргаж болохыг өмнө нь судлаачид нээж өгсөн (17, 18). Иймд томуугийн вирүсийн гeнийн ямар зохилдолгоо нь ямар зүйлийн амьтанд эмгэг төрүүлэх рeассортант үүсгэж болохыг урьдчилан тааж болохгүй билээ.
Томуугийн Н1N1 вирүсүүдийг Монголд зөвхөн тэмээнээс төдийгүй хүнээс ялгаж чадсан (16). Бид (1995) молекул эпидемиологийн судалгаагаар дээр дурдсан peaccopтант томуугийн вирүсийн залгамж вирүсүүд 1991 он хүртэл илэрч байсан бөгөөд жилд дундажаар зөвхөн 1 - 2 аминхүчлийн солигдолтой байсаныг анх олж илрүүлсэн. Мөн 1991 оны өөр нэг омог вакцины омог биш бөгөөд зүүн өмнөд Азид тархаж байсан 1986 оны омогтой ойр төрөл болох нь тогтоогдсон болно. Монголд ялгасан эдгээр омгуудад хувьсалын зогсонги явц эрс давамгайлсан нь сонирхолтой юм. Бидний ажиглалт дүгнэлт бол байгаль дахь томуугийн вирүсийн хувьсалын зэрэглэл нь тухайн вирүс орчиж буй газарт амьдарч байгаа хүн амын нягтрал, хүмүүсийн насны бүтэцээс хамаарч болохыг илэрхийлсэн явдал юм. Иймд тэр үеийн Монгол орны алслагдсан бөглүү нутагт олон жилийн дараа бараг өөрчлөлтгүй буюу хувьсалын зогсонги явц давамгайлсан томуугийн вирүс эргэн тархах чадвартай болсон гэж үзэж байна. Үүнтэй төстэй тохиолдол 1977 онд 1950 оны хуучин H1N1 омогт дахин илэрсэн бололтой (19, 20).
Аливаа томуугийн цартахлын үед ДЭХБ-аас баталсан тусгай заавар, зөвлөмжийг дэлхий даяар мөрдөнө. Аль болох эрт, түргэн оношлох нь аливаа өвчний эдгэрэлтийн хэтийн тавиланд төдийгүй халдвар тархахаас урьдчилан сэргийлэхэд ч их ач холбогдолтой билээ. Иймд халдварт өвчний оношлогоо, тандалт сэргийлэлтэнд лабораторийн шинжилгээний орчин үeйин арга тeхнологийг өргөн нэвтрүүлэх шаардлага гарч байгаа юм. Энэ зорилгод дэлхийн олон улсууд вирүс судлалын уламжлалт аргуудаас гадна бодит хугацааны полимеразийн гинжин урвалын (Real-Time PCR) шинжилгээг өргөн хэрэглэх боллоо. Ингэснээр ямар ч халдварын үүсгэгч, эх сурвалжыг илүү мэдрэг, хурдан тогтоож, дэгдэлтийг таслан зогсоох, вирүсийн эсрэг эмчилгээний үр дүн, эмийн бодисийн тэсвэржилт г.м-ийг бодитой хянах боломжтой болж байнна.
Одоогоор томуугийн эмчилгээнд дэлхий даяар хэрэглэж байгаа 4 эмийн бэлдмэл байна. Вирүсийн ионы сувгийн (М2) уургийн саатуулуур болох амантадин (SymmetrelTM), римантадин (FlumadineTM) зэрэг эмүүд томуугийн зөвхөн А вирүсийг саатуулах нөлөөтэй. Түүнээс гадна амантадин, римантадин нь гаж нөлөө ихтэй төдийгүй, эдгээр бэлдмэлд тэсвэржилттай болсон томуугийн А вирүсийн мутантууд амархан үүсдэг. Нейраминидаз уургийн идэвхижлийг саатуулах үйлчлэлтэй занамивир (RelenzaTM), GlaxoSmithKline (Англи), оселтамивир (TamifluTM) гэсэн Roche (Швейцар) фирмүүдийн эдгээр бодисууд томуугийн А, В вирүст сонгомол адил үйлчилгээтэй учир эмчилгээ, урьдчилан сэргийлэх зорилгод голлон ашиглаж байна. Иймд өндөр хөгжилтэй орнууд өөрийн иргэдээ томуугийн болзошгүй цартахлын аюул эрсдэлээс хамгаалах, сэргийлэх зорилгоор эртнээс тодорхой тун хэмжээгээр захиалан нөөцлөх хандлага түгээмэл боллоо. Аливаа улсын төр засгийн зүгээс халдварын эсрэг авах шуурхай авах арга хэмжээний нэг нь энэ билээ.
Урьдчилан сэргийлэх нь эмчлэхээс бага зардалтайгаас гадна илүү үр дүнтэй байдаг. Ялангуяа вирүсийн халдварт өвчнөөс сэргийлэхэд вакцинжуулалт шийдвэрлэх үүрэг гүйцэтгэнэ. 1940-өөд оны үеэс томуугийн вакциныг үйлдвэрлэн хэрэглэх болсноос хойш вакцинжуулалт нь халдвараас сэргийлэх гол үр дүнтэй стратеги болсоор байна. П. Палеза (АНУ, Нью-Иорк) (21) болон Г. Хобом (ХБНГУ, Гиэссэн) (22) нарын судлаачид 1990 oноос эхлэн нэвтрүүлсэн урвуу генетикийн арга нь томуугийн рeкомбинант вирүс түүнчлэн бусад сөрөг утаслаг РНХ-т вирүсийг генийн нь хДНХ (сDNA)-ийн клоноос эсэд бүтээх үндсийг тавьжээ. Рекомбинант вирүсийн биологын төрхийг нарийвчлан судлах, вирүсийн өвчлөлөөс хүн, мал амьтаныг хамгаалах өндөр идэвхтэй вакцинуудыг нэн шуурхай бүтээх илүү боломж олгож буй энэхүү технологыг одоо өргөн хэрэглэж байна. Ихэнх лабораторид түгээмэл ашиглаж буй урвуу генетикийн РНХ-полимераза I гэх зарчимыг Г. Науманн et al., (23) анх бичсэний дараа Э. Хоффманн et al., (24) РНХ-полимераза I, II гэсэн зарчимд тулгуурлан улам сайжруулан нийтлүүлжээ. Саяханаас Ё. Каваока (25) тэргүүтэй судлаачид вакцин үйлдвэрлэх уг вирүсийг 4-плазмидаас бүтээх дээд зэргээр хянагдсан технологийг санаачилсан.
Саяхан Монгол улсын Анагааx Уxааны Академи, ХБНГУ-ын Мюнстэр хотын Их сургуулийн Молекул вирүс судлалын хүрээлэнтэй хамтран ажиллах гэрээ байгуулаа. Энэ судалгааны гэрээний дагуу тухайн орнуудын хүн ам, мал амьтны дунд идэвхтэй эргэлтэнд байгаа томуугийн вирүсийг илрүүлэн, ялгасан омгийн молекулын төрхийг нарийвчлан дүйн тогтоох, хүн, мал эмнэлгийн салбарт ажиллаж байгаа эмч, судлаачидын мэргэжил дээшлүүлэх ажлууд төлөвлөгдсөн. Цаашилбал энэ төслийн дагуу эх орны вакцин, биобэлдмэл, эмийн үйлдвэрүүдэд урвуу генетикийн болон бусад дэвшилтэт технологи өргөн нэвтрүүлэхээр зорьж байна.
* 2010 оны 5-р сарын 10-нд их Британий нийслэл Лондон хотноо болсон “ Монгол орны хөгжилд” сэдэвт гадаадад ажиллаж байгаа Монголчуудын чуулга уулзалтын Анагаах ухааны салбар хуралдаанд тавьсан илтгэлд тулгуурлан бэлтгэв.
2. http://www.who.int/csr/don/2010_06_11/en/index.html)
3. Wright PF, Neumann G, Kawaoka Y. (2007); Othomyxoviruses. In Fields Virology, 5th edn, pp. 1691–1740. Edited by D. M. Knipe & P. M. Howley. Philadelphia, PA: Lippincott Williams & Wilkins.
4. Webster RG, Bean WJ, Gorman OT, Chambers TM, Kawaoka Y. (1992); Evolution and ecology of influenza A viruses. Microbiol Rev 56: 152-179.
5. Scholtissek C. (1998); Genetic reassortment of human influenza viruses in nature. Blackwell Science, Oxfort, England,.
6. Scholtissek C, Naylor E. (1988); Fish farming and influenza pandemics. Nature 331, 215
7. Russell CJ, Webster RG. (2005); The genesis of a pandemic influenza virus. Cell 123(3): 368-371.
8. Matrosovich M, Tuzikov A, Bovin N, Gambaryan A, Klimov A, Castrucci MR, Donatelli I, Kawaoka Y. (2000); Early alterations of the receptor-binding properties of H1, H2, and H3 avian influenza virus hemagglutinins after their introduction into mammals. J Virol 74(18): 8502-8512.
9. Kida H, Ito T, Yasuda J, Shimizu Y, Itakura C, Shortridge KF, Kawaoka Y, Webster RG. (1994); Potential for transmission of avian influenza viruses to pigs. J Gen Virol. 75 ( Pt 9):2183-8.
10. Rimmelzwaan GF, de Jong JC, Bestebroer TM, van Loon AM, Claas EC, Fouchier RA, Osterhaus AD. (2001); Antigenic and genetic characterization of swine influenza A (H1N1) viruses isolated from pneumonia patients in The Netherlands. Virology. 282 (2):301-6.
11. Taubenberger JK, Kash JC. (2010); Influenza virus evolution, host adaptation, and pandemic formation. Cell Host Microbe 7: 440-451.
12. http://influenza.rki.de/Wochenberichte/2009_2010/2010-15.pdf.
13. Nymadawa P. (2010); A(H1N1) 2009 Pandemic Influenza in Mongolia: Lessons and Challenges Symposium „Influenza Pandemics in Asia: Lessons and Challenges“ Tokyo
14. Anhlan D, Grundmann N, Makalowski W, Ludwig S, Scholtissek C. (2010); Origin of the 1918 pandemic H1N1 influenza A virus as studied by codon usage patterns and phylogenetic analysis (submitted)
15. Yamnikova SS, Mandler J, Bekh-Ochir ZH, Dachtzeren P, Ludwig S, Lvov DK, Scholtissek C. (1993); A reassortant H1N1 influenza A virus caused fatal epizootics among camels in Mongolia. Virology.197 (2):558-63
16. Нимадава П. (1989); Заболеваемость вирусными инфекциями и популяционный иммунитет к вирусам (на примере монгольской народной республики) Доклад обобшаюший опубликованные работы на соискание ученой степени доктора медицинскиx наук. Москва
17. Rott R, Orlich M, Scholtissek C. (1979); Correlation of pathogenicity and gene constellation of influenza A viruses. III. Non-pathogenic recombinants derived from highly pathogenic parent strains. J Gen Virol. 44(2):471-7.
18. Scholtissek C, Vallbracht A, Flehmig B, Rott R. (1979); Correlation of pathogenicity and gene constellation of influenza A viruses. II. Highly neurovirulent recombinants derived from non-neurovirulent or weakly neurovirulent parent virus strains. Virology. 95(2):492-500.
19. Anhlan D. (1995); Molekularepidemiologische Untersuchungen an menschlichen Influenza-A-Viren des Subtyps H1N1 aus der Mongolei. Dissertation, Fachbereich Humanmedizin der Justus-Liebig-Universitдt Giessen
20. Anchlan D, Ludwig S, Nymadawa P, Mendsaikhan J, Scholtissek C. (1996); Previous H1N1 influenza A viruses circulating in the Mongolian population. Arch Virol.;141(8):1553-69
21. Enami M, Luytjes W, Krystal M. Palese P. (1990); Introduction of site-specific mutations into the genome of influenza virus. Proc Natl Acad Sci U S A 87, 3802-5
22. Zobel A, Neumann G, Hobom G. (1993); RNA polymerase I catalysed transcription of insert viral cDNA. Nucleic Acids Res 21, 3607-14
23. Neumann G, Watanabe T, Ito H, Watanabe S, Goto H, Gao P, Hughes M, Perez DR, Donis R, Hoffmann E, Hobom G, Kawaoka Y. (1999); Generation of influenza A viruses entirely from cloned cDNAs. Proc Natl Acad Sci U S A 96, 9345-50
24. Hoffmann E, Neumann G, Kawaoka Y, Hobom G, Webster RG. (2000); A DNA transfection system for generation of influenza A virus from eight plasmids. Proc Natl Acad Sci U S A 97, 6108-13
25. Horimoto T, Kawaoka Y. (2006); Strategies for developing vaccines against H5N1 influenza A viruses. Trends Mol Med 12, 506-14
