1991 îíû áàéäëààð 10000 õ¿í àìä èõ ýì÷ 27, ýìíýëãèéí äóíä ìýðãýæèëòýí 87, ýìíýëãèéí îð 116 íîîãäîæ áàéíà. Ýìíýëãèéí äýýä áîëîâñðîëòîé õ¿í õ¿÷ýýð óëñ îðíîî õàíãàõ îð÷èí ¿åèéí àíàãààõ óõààíûã ¿¿ñãýí õºãæ¿¿ëýõýä Ìîíãîë óëñûí èõ ñóðãóóëèéí õ¿í ýìíýëãèéí ôàêóëüòåò /1942/, Àíàãààõ óõààíû äýýä ñóðãóóëü /1961/, Àíàãààõ óõààíû èõ ñóðãóóëü /1990/ ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ èðæýý. Òóñ ñóðãóóëüä 1992 îíû áàéäëààð 6 ìýðãýæëýýð /àíàãààõ, õ¿¿õäèéí àíàãààõ, ýð¿¿ë àõóé, ìîíãîë óëàìæëàëò àíàãààõ, ýì ç¿éí/ ñàëáàðò íü 3000-ä îþóòàí ñóðàëöàæ (Õ¿ñíýãò 1). Ñàéíшàíä õîòîä ñàëáàð äýýä ñóðãóóëüòàé áîëæ, ýìíýëãèéí àæèëòíû ìýðãýæèë äýýøë¿¿ëýõ èíñòèòóòýä æèë á¿ð äóíäæààð 300 ýì÷ ýìç¿é÷ ìýðãýæèë äýýøë¿¿ëæ áàéíà.
Ñóðãóóëü òºãñºã÷äºä ìýðãýæèë ýçýìø¿¿ëýõ, äýýøë¿¿ëýõ àæëûã 1958 îíîîñ ýõýëæ, Àíàãààõ óõààíû äýýä ñóðãóóëèéí ýì÷ íàðûí ìýðãýæèë äýýøë¿¿ëýõ ñàëáàð /1963/. Ýìíýëãèéí àæèëòíû ìýðãýæèë äýýøë¿¿ëýõ èíñòèòóòýä /1991/ 3-5 ñàðûí äàìæààãààð ýì÷ íàðûí çîíõèëîõ õýñãèéã 30-ààä ìýðãýæëýýð òîäîðõîé ìýðãýæèëòýé áîëãîæýý. /Õ¿ñíýãò 2/
ÌÓÈÑ-èéí Õ¿í ýìíýëãèéí ñàëáàðààñ ¿¿ñýëòýé ÀÓÈÑ ºíººã õ¿ðòëýõ õóãàöààíä õ¿íèé èõ ýì÷ 5610, õ¿¿õäèéí ýì÷ 1446, ýð¿¿ë àõóé÷ 642, ø¿ä àì ñóäëàëûí ýì÷ 526, ýì ç¿é÷ 472, á¿ãä 9 ìÿíãàí ýì÷ ýìíýëãèéí äýýä áîëîâñðîëòîí áýëòãýæ íèéò òºãñºã÷äèéí 73%-ã ìýðãýæèë ýçýìø¿¿ëýõ äýýøë¿¿ëýõ äàâòàí ñóðãàëòàíä õàìðóóëñàí áàéíà. Ìîíãîë óëñ 1990 îí õ¿ðòýë ýð¿¿ëèéã õàìãààëõûí îëîí òºðëèéí òºâëºðñºí òºëºâëºãººã ýäèéí çàñàãòàà òóëãóóðëàí øèéäýæ èðñýí àðãà çàìàà ýðãýí õàðæ, çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàãò òóéëáàðòàæ ÷óõàë àëõàì õèéâ. Óëñ îðíû íèéãìèéí øèíý÷ëýëèéã äàãàëäàí ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýýíèé òºâëºðñºí òºëºâëºãººò çàõèðãààäàëòûí òîãòîëöîîã íèéòýä íü ººð÷ëºí çîõèîí áàéãóóëàõ, ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõûí ýäèéí çàñãèéí ìåõàíèçìûã øèíýýð áîëîâñðóóëàõ, ýð¿¿ë ìýíäèéí, õ¿í õ¿÷èéã øèíýýð áýëòãýõ, áàéãàà íººöèéã á¿ðýí àøèãëàæ òýäýíä øèíý ìýäëýã äàäàë ýçýìø¿¿ëýí ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàðûí ò¿âøèíã õ¿í àìûí õýðýãöýýã õàíãàõ õýìæýýíä õ¿ðãýæ ñàéæðóóëàõ ÿâäàë áîãèíî õóãàöààíä øèéäâýðëýâýë çîõèõ áàãö àñóóäëûí õ¿ðýýíä õàìààð÷ áàéíà. Ýð¿¿ë ìýíäèéí õ¿í õ¿÷èéã áýëòãýõ àæèëä òîîí ¿ç¿¿ëýëòýíä òóëãóóðëàæ èðñýí ¿íäñýí äóòàãäëààñ ñàëæ, òóñ óëñûí ýìíýëãèéí äýýä áîëîâñðîëòîé áîëîâñîí õ¿÷íèé õàíãàìæèéí åðºíõèé ò¿âøèíä àíõààðàõûí çýðýãöýý òýäíèé ìýðãýæëèéí ìýäëýã, ÷àäâàðûí ÷àíàðò èë¿¿ à÷ õîëáîøøäîë ºãºõ, ñóðãàëòûí àìæèëòàä ìýäýãäýõ¿éö ººõ÷ëºëò õèéõ íü ÀÓÈÑ ¿íäñýí çîðèëò áîëëîî.
ÀÓÈÑ Ìîíãîë óëñûí ¿íäñýí õóóëü /1992/, áîëîâñîðëûí õóóëü /1991/, Èõ ñóðãóóëèéí ñòàòóñ /1992/ áîëîí áóñàä õóóëü ýðõèéí àêòàíä òóëãóóðëàí àíàãààõ óõààíû äýýä áîëîâñðîëûã õ¿ì¿¿íëýã áîëãîõ, îþóòíû ñîíèðõëûã ñóðãàëòûí ÿâöàä äýýäëýæ ¿çýõ, ¿¿íòýé óÿëäóóëàí ñóðãóóëèéí á¿õ ¿éë àæèëëàãààã àðä÷èëàõ, áîëîâñðîë îëãîõ àñóóäëûã ýäèéí çàñãèéí çàõ çýýëèéí áîëîí èðãýíèé ýðýëò õýðýãöýýíä çîõèöóóëàõ, ñóðãàëò ñóäàëãàà ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýýíèé íýãäëèéã õàíãàõ, ìîíãîë óëàìæëàëò àíàãààõ óõààíààð ò¿¿íèéã áàÿæóóëàõ àíàãààõ óõààíû áîëîâñðîëûã ººðèéí îðíû õ¿í àìûí ýð¿¿ë àõóéí îíöëîãòîé õîëáîí àâ÷ ¿çýæ, îðîí íóòàãò îéðòóóëàí äýëõèéí áóñàä îðíû èæèë òºðëèéí òîãòîëöîîòîé íÿãò õîëáîõ, áîëîâñðîëûã îëãîõ çàð÷ìûã ¿íäýñëýí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéíà.
Õ¿í ýìíýëãèéí ìýðãýæèëòíèé ìýðãýæëèéí òîäîðõîéëîëò, ñóðàëãàõ õóãàöàà, ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õè÷ýýëèéí õºòºëáºðèéã á¿õ øàòàíä õÿíàí ¿çýæ áîëîâñðîíãóé áîëãîõ àðãà áàðèë çîõèîí áàéãóóëàëòûí øèíý÷ëýëòèéí àæèë ÀÓÈÑ-èéí òóëãàìäñàí çîðèëòûí íýã áîëæ õýðýãæèæ ýõýëëýý. Ñóðãàëòûã ãóðâàí øàòòàé çîõèîí áàéãóóëæ áàéíà.
a. Ñóóðü ñóðãàëòààð òºãñºõ îþóòíààñ õ¿íèé èõ ýì÷, ýì ç¿é÷èéã /5-6æèë/ áýëòãýäýã.
á. Ìýðãýæèë îëãîõ ñóðãàëòààð òºãññºí îþóòíààñ шèëýí àâ÷ ýðäìèéí çýðýãòýé áîëîí çýðýãã¿é ìýðãýæèëòýí /2-5æèë/ áýëòãýíý. Ýíý àæèë 1992-1993 îíû õè÷ýýëèéí æèëýýñ áýëòãýíý.
â. Ìýðãýæèë äýýøë¿¿ëýõ ñóðãàëòààð /íýã ñàð õàãàñààñ íýã æèë õ¿ðòýë õóãàöààíä / ýì÷ ìýðãýæèëòíèéã áàéíãà äàâòàí ñóðãàæ, ìýäëýã ÷àäâàðûíõ нü ò¿âøèíã òîãòîîæ öààøèä õ¿í ýì÷ëýõ ýðõèéã íü áàòàëãààæóóëæ áàéõ áîëíî.
Òºãñºõ îþóòíû ñóóðü ñóðãàëòûí (à) øèíý òºëºâë㺺, õè÷ýýëèéí õºòºëáºðººð àíàãààõ óõààí, ìîíãîë óëàìæëàëò àíàãààõ óõààíû àíãè 6 æèë ñóðãàõàä 6000 îð÷èì öàã õè÷ýýë çààæ, 200 ãàðóé ø¿¿ëýã, áóñàä (ø¿äíèé àíàãààõ, ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõûí ìåíåæìåíò, ýì ç¿é) àíãèä 5 æèë 5000 îð÷èì öàã õè÷ýýëë¿¿ëæ, 180 îð÷èì ø¿¿ëýã àâàõ, àíãè äýâøèõ á¿ðò III äàìæààíààñ ýõëýí ¿éëäâýðëýëèéí äàäëàãà 2-4 äîëîî õîíîã õèéæ II-IV äàìæààíû òºãñºëä øàëãàðóóëàëò ÿâóóëæ, äýýä òóñãàé äóíä áîëîâñðîë îëãîõ ñóðãàëòàíä 1992-1993 îíû õè÷ýýëèéí æèëýýñ îðæ áàéíà. Ýäãýýð îþóòàí ¿íäñýí õè÷ýýë¿¿äýýð óëñûí øàëãàëò ºã÷ ýì÷, ýì ç¿é÷èéí äèïëîì àâíà. Ýð¿¿ë ìýíäèéí àëáûã çîõèîí áàéãóóëàõàä îð÷èí ¿åèéí óäèðäëàãà, ýäèéí çàñãèéí àðãà áàðèëûã ýçýìøñýí, õ¿í àìûí ÿëàíãóÿà õºäºº íóòãèéõíèé ýð¿¿ë ìýíäèéã ãàçàð ç¿é, öàã óóðûí îð÷èí, íèéãýì, ýêîëîãèéí îíöëîãòîé íü õîëáîí ñóäàëæ, ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð àøèãòàé øèéäëèéí õóâèëáàðûã ñîíãîí àâ÷ ÷àäàõ ìýðãýæèëòýíã ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõûí ìåíåæìåíòèéí àíãèéí ñóðãàëòààð áýëäýõ, àëü ÷ ìýðãýæèë, ñóðãàëòûí øàòàíä àñóóäàë øèéäýõ, íèéãýìä ÷èãë¿¿ëñýí àðãà áàðèë ýçýìø¿¿ëýõ, ãàäààä õýëíèé ìýäëýã, êîìïüþòåðèéí äàäëàãà, ýì÷èéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí àðãà ç¿éí ìýäýãäýõ¿¿íòýé õîëáîõ, ñóðëàãà, àâüÿàñûí ¿íýëãýýãýýð íü îþóòíûã òîõèðñîí áîëîâñðîë, ìýðãýæèëòýé áîëãîõ, ñóðãàëòûí ÷àíàðûã áàòàëãààæóóëàõ øààðäëàãûã õàíãàõ ÿâäàë îéðûí õóãàöààíä øèéäýõ ¸ñòîé çîðèëò.
Òºãññºí îþóòíààñ ìýðãýæèëòýí áýëäýõ ñóðãàëòûí (á) õºòºëáºðººð àíàãààõ óõààíû 6 ñàëáàðûí (ñóóðü àíàãààõ óõààí,ýð¿¿ë ìýíäèéí óõààí, ýìíýë ç¿éí àíàãààõ óõààí, í¿¿ð àìíû àíàãààõ óõààí, ìîíãîë óëàëìæëàëò àíàãààõ óõààí, ýì ç¿éí óõààí) 40-ººä ìýðãýæëýýð ýìíýëãìéí ¿éë÷èëãýýíèé ïðàêòèêèéí áàéãóóëëàãà, ñóäàëãààíû ãàçðóóäàä ìýðãýæèëòýí áàëòãýõ 2-5 æèë ñóðãàõ áºãººä òºãñãºñºí îþóòàí ñóðãàëòûí ÿâöàä ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí àðãà,òåõíîëîãèéã ÷àäìàã ýçýìøèí òîäîðõîé ñýäâýýð ñóäàëãààíû ìàòåðèàë õóðèìòëóóëæ, ò¿¿íèéãýý ýìõýòãýí òåçèñ áè÷èæ õàìãààëâàë àíàãààõ óõààíû äýä ýðäýìòýí áóþó ìàãèñòåðèéí çýðýã (2 æèë) ¿ðãýëæë¿¿ëýí íýã ñýäýâò äèññåðòàö áè÷èæ çîõèõ æóðìààð õàìãààëáàë ã¿í óõààíû äîêòîðûí çýðýã (3æèë) õàìãààëàõ áîëíî. Ýðäìèéí çýðýãòýé áîëîí çýðýãã¿é ìýðãýæèëòýí áýëòãýõýä îéðûí æèë¿¿äýä æèë á¿ð òºãñãºñºí îþóòíóóäààñ 100 îð÷èì õ¿íèéã ÀÓÈÑ øèëæ àâ÷ ñóðãàíà. Ýíý õýëáýðèéí ñóðãàëòàíä ÀÓÈÑ ºíººãèéí áîäèò áàéäëààñ ¿çýõýä ñóðãàëòûí òºõººðºìæèéí õàíãàìæ, áàãøëàõ á¿ðýëäýõ¿¿í õºòºëáºð íîì ç¿éí õýðýãëýãäýõ¿¿í á¿ðä¿¿ëýõ ò¿âýãòýé àñóóäàë îëîí áàéãàà íü îéëãîìæòîé. Ìýðãýæèë äýýøë¿¿ëýõ áàéíãûí ñóðãàëòààð (â) ýìíýëãèéí àæèëòíû ìýðãýæëèéí ò¿âøèíã óëñ îðíû íèéãýì ýäèéí çàñãèéí áîëîíýð¿¿ë ìýíäèéí àëáàíû øèíý÷ëýëèéí áîäëîãî,ñòðàòåãè, òåêíèê òåõíîëîãèéí øààðäëàãàä òîõèðóóëàí øèíýòãýæ, äàâòàí ñóðãàëòûã æèë òóòàì òîäîðõîé õóãàöààãààð (1.5 ñàð îð÷èì) îëîí õýëáýðýýð îðîí íóòàãò îéðòóóëàí ÿâóóëíà. ÀÓÈÑ-ä îäîî àæèëëàæ áàéãàà îðîí òîîíû 300 áàãø, îðîí òîîíû áóñ 150 áàãøèéí 38,2% íü ýðäìèéí öîë çýðýãòýé ìýðãýæëèéí ò¿âøèíã äýýøë¿¿ëýõ, çàëãàìæ ¿åèéã ººðòºº áîëî õºãæñºí îðîíä óðò, áîãèíî õóãàöààãààð òîìèëîí ÿâóóëæ ñóäàëãààíû àæëûí àðãà áàðèë ýçýìø¿¿ëýõ õîëáîãäîõ áàãàæ òºõººðºì溺ð õàíãàõàä ÷èãëýñýí àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëýõýä èõýýõýí õ¿÷ õºðºí㺠çàðöóóëàõ øààðäëàãà áèé. Ýäãýýð àñóóäëûã øèéäýõýä äîòîîä íººö áîëîëöîîã á¿ðýí àøèãëàõûí õàìò ñóðãóóëü äóíäûí, óëñ õîîðîíäûí áîëîí îëîí óëñûí õàìòûí àæèëëàãààã õºãæ¿¿ëýõ íü ÷óõàë áîëæ áàéíà.
ÀÓÈÑ òóñ óëñûí àíàãààõ óõààíû òºâ áàéãóóëëàãà.
Ìîíãîëûí ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðààñ òºðºí ãàðñàí ýðäýìòäèéí îëîíõè íü òóñ ñóðãóóëèéã òºãñºã÷èä áàéíà. ÀÓÈÑ-èéí áàãø íàðààñ 15 äîêòîр, 100 ãàðóé äýä ýðäýìòýí òºðººä áàéíà. Òýäíýýñ 8 äîêòîð, 70 ãàðóé äýä ýðäýìòýí ºíººäºð òºðºëõ ñóðãóóëüäàà àæèëëàæ á¿òýýëýý òóóðèâñààð áàéíà. Òºðèéí ñî¸ðõîëò àêàäåìè÷ Ò.Øàãäàðñ¿ðýí, àêàäåìè÷ Á.Ðàã÷àà, Á.Дýìáýðýë, Ö.Õàéäàâ, П.Íÿìäàâàà ØÓÀ-èéí ñóðâàëæëàã÷ ãиø¿¿í В.È÷èíõîðëîî, Ã.Ëîäîí, òºðèéí ñî¸ðõîëò äîêòîð ïðîôåññîð äîкòîð Á.Ãîîø, äîêòîð ïðîôåññîð ×.Íýý÷èí, Д.Áàëäàíäîðæ, äîêòîð Ö.ÿðäîðæ Æ.Øàãæ íàðûí çýðýã ýõ îðîíäîî òºäèéã¿é, õèëèéí ÷àíàäàä íýðýý äóóðñãàñàí îëîí àðâàí ýðäýìòýä ÀÓÈÑ-òàé àæèë, àìüäðàëûí õ¿éí õîëáîîòîé.
ÀÓÈÑ-èéí ýðäýìòýí áàãø íаð 1986-1990 îíä 68 íîì, ãàðûí àâëàãà áè÷èæ, áàãø íàðûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðàëä 675 èëòãýë õýëýëö¿¿ëæ, ñóðãóóëèéí 10 æèëä á¿ãä 130-ààä á¿òýýëèéã õýâëýí íèéòë¿¿ëæýý.
Íèéò îþóòíû 25-30% íü îþóòíû ýðäýì øèíæèëãýýíèé íèéãýìëýãèéí äóãóéëàí ñåìèíàðò õàìðàãäàí õè÷ýýëëýæ, ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðàëä æèë á¿ð äóíäæààð 110-130 èëòãýë õýëýëö¿¿ëæ áàéíà. Èõ äýýä ñóðãóóëèéí øèëäýã á¿òýýëä (óëñûí õýìæýýãýýð) 10 ãàðóé èëòãýë æèë á¿ð øàëãàð÷ óëñàä I-III áàéð ýçëýõ áîëëîî. 1991-1993 îíä òºñºâò áà ¿ð ä¿íãèéí çàõèàëãà äààëãàâðààð õèéõ ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí ¿íäñýí ñýäâ¿¿ä íü ìýäðýë áà ñýòãýöèéí ýìãýã, ìîíãîë õ¿íèé ýðõòíèé áè÷èë ýðãýëò, ýëýã öºñ õîîë áîëîâñðóóëàõ ýðõòíèé ýìãýã, ìîíãîë õ¿íèé äàðõëàëûí òîãòîëöîî, õàðøèë ñóäëàë, í¿¿ð àìíû çîíõèëîõ ºâ÷íèé òàðõàëò, ñýðãèéëýëò, ñîíñãîë ñóëðàõ øàëòãààíûã ñóäëàõ, îíîøëîõ ýì÷ëýõ ìîíãîë ýìýãòýé÷¿¿äèéí àíòðîïîìåòðèéí ¿ç¿¿ëýëò, õýâ õýìæýý, ìîíãîë ýõèéí ñ¿¿íèé íàéðëàãà,õ¿¿õäèéí õîë òýæýýë áýëòãýõ, õ¿¿õäèéí àìüñãàëûí çàìûí ºâ÷íèé ýì÷èëãýý, ñýðãèéëýëò, çàðèì õàëäâàðò ºâ÷íèéã ñóäëàõàä ÷èãëýæ áàéíà. Àíàãààõ óõààíû õ¿ðýýëýíòýé <<Èíñóëüò>> ÝÀÕÍÑÈ-òýé <<Õàëäâàðò ºâ÷èí>>, <<Õàðøèë>>, <<Ãåïàòèò>>, Áàéãàëèéí ãîëîìòîò õàëäâàðòûí òºâòýé <<òàðâàãàí òàõàë>>,ÓÁÈÑ-òàé <<Ñóðãàí,ñýòãýë ç¿é>>, Àðäûí ýìíýëãèéí õ¿ðýýëýíòýé <<Ýì>> ÝÍÝØ òºâòýé <<Ýõèéí ñ¿¿>>, <<Ýìýãòýé÷¿¿äèéí àíòðîïîìåòðè>>, <<Õ¿¿õäèéí ýìãýã>> çýðýã ñýäâ¿¿äýýð õàìòðàí àæèëëàæ áàéíà. ÓÈÑ-ä íýãýíò áèé áîëñîí îþóíû ÷àäàìæ, îþóòíààñ ýì÷ ìýðãýæèëòýí, ìýðãýæèëòíýýñ ñóäëàà÷ áàãø áýëòãýí ò¿¿íèéãýý îëøðóóëàí àðâèæóóëàõ òîãòîëöîîíû ýðãýõ õîëáîîã á¿ðýí á¿ðä¿¿ëýõýä ººðèéí ãýñýí хувь íýìðýý îðóóëàõ íü øèíæëýõ óõààí, áîëîâñðîë, ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí áèä á¿õíèé õ¿ì¿¿íëýã íèíæèí ñýòãýëèéí èëðýë áîëîõ þì. ÀÓÈÑ-èéí áàãø ýðäýìòýä ñóðãóóëèéíõàà 50 æèëèéí îéã óãòàí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãûí ýì÷ ìýðãýæèëòýí íàðòàà íîìûí õàíäèâ áàðèõààð õè÷ýýíã¿éëýí 1991-1992 îíû õè÷ýýëèéí òóðøèä òýäíèé îðîëöîîòîéãîîð ýðäýì øèíæèëãýýíèé îëîí óäààãèéí õóðëûã ìýðãýæèë òóñ á¿ðýýð çîõèîí áàéãóóëæ, 200-ä èëòãýë õýëýëö¿¿ëñíèé äîòðîîñ ñóäàëãààíû çîðèóëàëò, àðãà áàðèëûí øèíýëýã òàë, íèéãýì ýäèéí çàñàã, ñýòãýëãýý, ýð¿¿ë ìýíäèéí à÷ õîëáîãäëîîðîî äýýã¿¿ð ¿íýëãýý àâ÷ øàëãàðñàí èëòãýë¿¿äèéã <<Àíàãààõ óõààí>> ñýòã¿¿ëèéí äýä äóãààðò á¿ðýí ýõýýð íü íýãýí öóâðàë áîëãîí íèéòëýæ, õ¿íäýò óíøèã÷ òàíüä òîëüëóóëàâ. Ñàíàà áîäëîî õóâààëöàõ áîëîìæ îëãîñîí ñýòã¿¿ëèéí öýöýä ã¿í òàëàðõàë èëýðõèéëæ áàéíà.
