Кардиологийн салбарт гарсан олон ахиц дэвшлийг үл тооцон судас хатуурал нь анагаахын салбарын шийдэж чадаагүй томоохон асуудлуудын нэг байсаар байна [1]. Судас хатуурлын эмгэг нь олон тооны эс, олон тооны хүчин зүйлийн оролцоотой явагддаг нарийн нийлмэл зогсолтгүй явагддаг үйл явц юм [1. 2] Энэ хатуурах үйл явцад наслалт, даралт ихдэх, тамхи татах, хөдөлгөөнгүй амьдрал болон халдвар дархлалын хүчин зүйлс явцыг түргэсгэх нөлөө үзүүлдэг. Эдгээр нь судасны хана, эндотели болон цусан дах хүчин зүйлсийн хэвийн харьцааг молекулын болон эдийн түвшинд алдагдуулж, улмаар эмгэг хүчин зүйлс идэвхжих шалтгаан болж өгнө [2]. Одоогоор судас хатуурлын эмгэгийг тайлбарласан олон онолууд байгаа боловч тухайн улс орны онцлог, байгал цаг уур, хүн амын хооллолт, амьдралын хэв маяг зэргээс хамааран аль нэг нь давуутайгаар уг эмгэгийг үүсгэхэд оролцдог гэдэгт судлаачид санал нэгтэй байна. Хүний судасны эс холбогч молекул-1(VСAM-1) нь моноцит болон Т лимфоцит эсийн гадарга дээр орших VLA-4, LPAM-1 интегринтэй холбогдсоноор үрэвсэлийн хэсэгт лейкоцитүүд миграци болох боломжийг хангаж өгдөг [3]. Гэвч хэвийн үед, үйл ажиллагааны алдагдалгүй эндотелийн давхарга нь цагаан эсүүдийг өөртөө холбодоггүй юм. Судасны эндотелийн үйл ажиллагааны эрт үеийн алдагдлын илрэл нь чөлөөт радикалын урвал идэвхжих, эндотелийн эсийн хамгаалах үйлдэл бүхий NO багасах гэсэн 2 гол өөрчлөлт юм [4, 5]. Үрэвслийн цитокинүүд нь ялангуяа интерлейкин [1], интерферон гамма, TNF нь судасны хананд хүчтэй цочруул үзүүлэгчид бөгөөд олон янзын хариу урвалыг судас болон атерома холбоот эсүүдээс үзүүлдэг [6]. Эдгээр хариу урвалуудад адгезив молекулын илрэлт, хэт исэлдэлт, NO-гийн бууралт, эсийн пролифераци гэх зэрэг орно. NO нь судасны биологийн төв медиатор бөгөөд эндотел эсээс ялгарч цусны урсгалыг зохицуулж байдаг [7]. Эндотелийн нитрик оксид синтаза (eNOS) фермент нь NADPH нөлөөгөөр L-аргинин болон хүчилтөрөгчөөс L-цитрулиныг үүсгэдэг бөгөөд энэ явцад богино хугацаатай NO-гийн радикал үүсдэг. NO-нь судасны калибрт нөлөөлөх замаар цусны урсгалын shear stress-ийг зохицуулах, ялтасын идэвхижил аггрегацийг дарангуйлах, эндотел эстэй моноцитийн адгезийг багасгадагаараа атеросклерозын эсрэг үйлчлэлтэй юм [8]. Азотын исэл нь гөлгөр булчингийн эсүүд болон лимфоцит эсийн пролиферацийг хориглож байсан нь in vitro судалгаан дээр харагдсан бөгөөд түүгээр зогсохгүй гөлгөр булчингийн эсийн миграцийг саатуулж байжээ [8]. Харин эндотел эс дээр эсрэгээр эндотел эсийн өсөлтийг дэмжиж байсан бөгөөд үүнийг нь VEGF-ийн ялгаралтыг NO ихэсгэдэгээр тайлбарлаж болох юм.7 Судас хатуурлын голомтод хуримтлагдсан цитокинүүд нь Т туслагч 1 (Th1) эс хамааралт хариу урвалыг эрчимжүүлдэг ба идэвхжсэн Т эс нь Т эффэктор эсэд ялгаран хөгжиж, улмаар макрофаг идэвхжүүлэгч цитокин IF-g-r ялгаруулж эхэлдэг [9]. IL-1, TNF-a болон IF-g нь хамтран үйлчилснээрээ макрофаг болон судасны хананд маш олон тооны үрэвслийн болон цитотоксик молекулуудын эрчимжлийг бий болгодог. TNFa болон IL-1 нь макрофагыг идэвхижүүлж матриксийн металлопротейназ-9 ын ялгаралтыг ихэсгэж лекоцитийн адгезив молекулын экспрессийг дэмждэг учираас үрэвсэлийн процесст оролцдог хүчтэй медиаторууд юм [9,10]. Интерлейкин-1 ийн үйлчлэлээр судасны нэвчимхий чанар ихэсдэг бөгөөд энэ нь липопротейн эсийн гаднах зайд хуримтлагдан улмаар исэлдэхэд нөлөө үзүүлдэг байж болох юм. Энэ бүх үйлдлүүд нь судас хатуурлыг эрчимжүүлдэг. Сүүлийн үед халдварын хүчин зүйлс болох бактери болон вирус нь судасны эндотелийг анхлан гэмтээх, өөрчлөлт үүсгэх шалтгаан болж магадгүй бөгөөд улмаар судас хатуурлын эхний үе шатанд эндотели эсийн гэмтэл үүссэнээр макрофаги эс идэвхжиж, эндотелид адгези болох шалтгааны тодорхой хувийг эрдэмтэд халдварын хүчин зүйл үрүү чиглүүлээд байгаа юм [1, 10, 12]. Олон тооны эпидемиологийн судалгаагаар зүрхний цочмог хүндрэл инфарктын давтамж ханиад томуу ихэссэн өвлийн улиралд болон архаг шүдний үрэвсэл, мухар олгой болон цөсний үрэвсэлийн ид идэвхжлийн дараагаар ихсэж байгааг тодорхойлсон байдаг нь үрэвсэл болон халдварын хүчин зүйл судас хатуурлын хүндрэлийн эмгэг жамд нөлөөлж байгааг харуулж байгаа юм [1, 2, 13]. Эдгээр халдварын олон хүчин зүйлсээс хүний судас хатуурлын голомтод өндөр давтамжтайгаар тодорхойлогдож, халдварлагдсан амьтандаа атеросклерозтой төстэй үрэвсэлийн өөрчлөлтийг үүсгэдэг нь туршилтаар батлагдаад байгаа хламидиа пневмони, хелико бактери болон цитомегало вирус нь нэлээн анхаарал татаж байгаа юм.12,13 Монгол хүний хувьд уураг, өөх агуулсан хоол ихээр хэрэглэдэг, хэрэглээнд махан бүтээгдхүүн хүнсний ногооны агууламжаас олон дахин их, жимс бага хэрэглэдэг, хүн амын ихэнх нь цусны даралт ихсэх хандлагатай, цаг уурын эрс тэс уур амьсгалтай, томуу болон бусад халдварт өвчний тархалт өндөр байдагтай холбоотойгоор судас хатуурал үүсэхэд бодисийн солилцооны эмгэгээс гадна үрэвслийн болон халдварын хүчин зүйл илүү давамгайтайгаар нөлөө үзүүлж байж магадгүй юм. Иймээс дээрх монгол хүнд судас хатуурах явцад үрэвслийн механизмын оролцоог судлан тогтоох зорилгоор уг судалгааны ажлыг хийсэн болно.

Судалгааны хэрэглэхүүн ба арга зүй. Судалгаанд 2006.4.1-с 2006.6.21-ны хооронд ШКТЭ-ийн Зөвлөх Поликлиникийн амбулатори болон ангиографийн тасагт хандсан 40-60 насны судас хатуурлын өөрчлөлт бүхий, судасны ямар нэгэн эмгэггүй, нийт 180 үйлчлүүлэгчдийг хамруулсан. Бүтэц үйл ажиллагааны өөрчлөлт болон эрсдлийн хүчин зүйлийг тусгайлан боловсруулсан картын дагуу асуумжболон үзлэг, хэмжилтүүд, лаборатори болон багажийн шинжилгээний аргуудаар тодорхойлсон болно. Судалгааны карт нь судалгаанд оролцогсдын нийгмийн байдал, өвчлөлийн байдал, хорт зуршил, дасгалжилт, хөдөлгөөний идэвхи, удамшлын байдал, хооллолт зэрэг асуудлыг хамарсан 25-30 асуулттай. Нийт судалгаанд хамрагдагсдад хавдар, хурц үрэвсэл, халдвар, хүнд хэлбэрийн тогтолцооны эмгэгүүд, сэтгэцийн эмгэгүүдийг үгүйсгэн, сүүлийн 6 сарын хугацаанд кортикостероид, иммуносупрессив эмчилгээнд хамрагдаагүй хүмүүсийг сонгон авсан. Харин хяналтын бүлэгт чихрийн шижин болон эмгэг Q шүдгүй, өлөн үеийн сахар 7.77 ммоль/л хэмжээнээс ихгүй бөгөөд судасны шинжилгээнд макро өөрчлөлт илрээгүй ижил насны бүлэг хүмүүсийг сонгон авсан. Лабораторийн шинжилгээнд өлөн үеийн цусыг багажын шинжилгээнд орохоос өмнө цус авах тусгай орчинд авсан ба цусыг EDTA-р баяжуулсан болон цэвэр, хоосон ваакуум бүхий 2 хуруу шилэнд авсан. EDTA бүхий цусыг 1 минутад 2500 эргэлтийн хурдтайгаар 10 минутаар эргүүлж шинжлэх хүртэл -20°C-д хадгалсан.