Хүүхдийн харааг хамгаалах нь эх нялхсын эрүүл мэндийг хамгаа­лах талаар авч явуулж байгаа урьдчилан. сэргийлэх асуудлын дотор чухал суурийг эзэлнэ. Хүүхдийн харааг хамгаалах гэдэг нь харааны гаж хугарлууд, хялар ба мохос хараа (амблиопи) үүсэх, нүдний гэмтэл зэргийг эмчлэх, урьдчилан сэргийлэх бүхий л асуудлыг үндсэнд нь хамаардаг юм.

Хүүхдийн харааг хамгаалах асуудал 19-р зууны үеэс эхлэн нүдний болон.эрүүл ахуйч эмч нарын анхаарлыг татсан чухал асуудал болж олон жилийн турш хегжиж иржээ. 1867 онд оросын эрдэмтэн Г. Кона, 1870—1872 онд Ф. Ф. Эрисман нарын үеэс энэ талаар судалгаа хийг-дэж эхэлжээ. ЗХУ-ын Москва хотын Ф. Ф. Эрисманы нэрэмжит эрүүл ахуйн эрдэм шинжилгээний институт томоохон судалгаа явуулж то­дорхой дүгнэлтүүд гаргасан байна. 1944 онд Москвагийн Гельмогольцын нэрэмжит нүд судлалын эрдэм шинжилгээний институтийн дэргэд ха­раа хамгаалах кабинет байгуулагдан ажиллаж 1953 оноос хараа хам­гаалах тасаг болон ергежиж эрдэм шинжилгээ, зевлелгееннй тев болжээ. Зевлелтийн бусад хот районуудад хараа хамгаалах кабинетуудад нарийн мэргэжлийн эмч сувилагч нар эмчилгээ оношлолтын багаж техникийг эзэмшин ажиллаж байна. Ийнхүү хүүхдийн хараа хамгаалах нь ЗХУ болон социалист бусад орны эрүүл ахуйн болон нүдний эмч нарын анхаарлыг татсан чухал асуудал болон хегжиж байна. Жишээ нь: БНУАУ-д 1948 онд, БНБАУ-д 1958 онд, БНАГУ-д 1963 онд, БНСРУ-д 1964 онд хараа хамгаалах ба хялар мохос хараа эмчлэх кабинетуудыг нээн ажиллуулжээ.

Эрдэмтдийн олон жилийн судалгаа болон эмч нарын едер тутмын практик ажлын дүгнэлт нь сургуулийн насанд харааны гаж хугарал, ялангуяа ойрын харалган олонтаа тохиолддогийг харуулжээ. Ойрын харалган терелхийн байх нь ховор, голдуу орчны эрүүл ахуйн тохиромжгуй нехцел болон хүүхдийн биеийн эрүүл мэндийн сул байдалтай холбоотой үүсэж хүүхдийн нас нэмэгдэх тутам ихэсдэг ба харин сургуу­лийн емнех болон бага ангийн хүүхэд холын харалган зонхилж хүүх­дийн бие есеж нүдний алим томроход ихэвчлэн хэвийн болдог гэж үздэг. 1956 онд А. И. Дашевский фотоофтальмометр, фотограф зэргийн тусламжтайгаар нүдний (оптик) хараа зүйн системийг судлаад 1—5 насанд нүдэнд хүчтэй еселт явагдаж 9—12 насанд зогсдог. Иймд 9—12 насанд ажиглагддаг холын харалган нь физиологийн үзэгдэл гэх боловч хугалах чадал нь 5,0 Б-оос дээш байвал еселтеер хоцорч байна гэж үздэг. 1938 онд Одесс хотын нүдний эмч нар цэцэрлэгийн хүүхдийн нүдний ха­рааг шалгахад холын харалган 88,4%-д, ойрын харалган 2,6%-д, хэвийн хараа (эмметрбпн) 9,1 %-д байв. 1954 онд А. И. Николаев, Ленинград хотын ахлах ангийн сурагчдын 23—27,6%-Д, бага ангийн сурагчдын 2,3%-д ойрын харалган илрүүлжээ. С. Я. Фридман (1959), 3—5 настай 15 мянган хүүхдийг шинжилж 0,4%-Д ойрын харалган илрүүлжээ. 1963 онд дэд эрдэмтэн Р. Нямаа 10 жилийн 2 дунд сургуулийн 2981 сурагчдын харааг шалгахад ,1-р ангпйн сурагчдын 0,7%-Д, 8—10-р ан­гийн сурагчдын 15%-д ойрын харалган, мен 1-р ангийн сурагчдын 15%-д, 8—10-р ангийн сурагчдын 7,1 %-д холын харалган илрүүлсэн нь дээрх эрдэмтдийн дүгнэлттэй тохирч байгаа юм.

Ойрын харалган үүсэхэд удамшил нелеетэй байж болох тухай асуу­дал сонирхогдож байгаа учраас ойрын харалган хүмүүсийг судлахдаа удам терелд нь ойр хараатай хүмүүс байгаа эсэх тухайг анхаарч үздэг. В. С. Гурьянова (1963), Киев хотын сурагчдын дотор илэрсэн ойрын харалган сурагчдын 36%-ийн төрөл терегсед нь ойрын харалган байсныг илрүүлжээ.

Бид дээрх асуудлыг сонирхож 1968—1970 онд Улаанбаатар хотын хүүхдийн поликлиникт үзүүлсэн ойр харалган 340 хүүхдээс асууж суд-лахад 86 (25,2%) хүүхдийн эцэг эх, терел терөгсед нь ойрын харалганы учир (—) шил хэрэглэдэг байв. Эмч нарын анхаарлыг ихээр татаж бай­гаа харааны еер нэг гаж хэлбэр бол хялар юм, Сүүлийн 10—15 жилд хялар амблиопын судлалд мэдэгдэхүйц хувьсал гарлаа. Эрдэмтдийн су­далгаагаар дэлхийн бүх хүүхдийн 1,5%—2% нь хялар байгаа ажээ. Хя­лар үүсэхийн шалтгааныг бүрэн тодорхойлсон дүгнэлтгүй ч гол нь ха­рааны гаж хугарлаас болдог гэж үздэг. Үүний 70% орчмыг мохос хараа (амблиопи), холын харалган эзэлнэ. Хялар хүүхдийг 7 наснаас емне эмч­лэх нь үр дүн сайтай байдаг. А. В. Хватова (1964), хяларын 36,5% нь шилээр засардаг гэж бичжээ. Орчин үед хялар, мохос харааг дасгал мэс заслын болон дасгалыг шат дараалсан аргаар эмчилж байна.

Харааны дээрх гажгуудаас гадна терелхийн элдэв согог байдаг. А. Б. Кацнельсон (1957), хүүхдийн нүд сохрох шалтгааны 14% нь

те­релхийн согогоос болдог гэжээ. С. А. Бархаш, Г. А. Дугельно нарын (1959) судалгааг үндэслэн Н. В. Щубина бичихдээ хараагүй болсон шалтгааны 48% нь гэмтэл, 15,7% нь харааны терелхийн гажиг, 4,4% нь тев мэдрэлийн системийн евчинтэй холбоотой байдаг. Хоёр нүд нь сохорсон хүүхдийн 10—21 %-д нь гэмтэлтэй холбоотой байдаг бегеед тэдний 65,5% нь эрэгтэй, 25,5% нь эмэгтэй байдаг гэжээ.

Угийн хараа муутай байхын гол суурийг харааны терелхийн согог эзэлж, үүний 46,8% нь болорын евчин, 14,6% нь терелхийн жижиг нүд (микрофтальм), чичрэмтгий нүд (нистагм), эвэрлэг ба судаслаг дав-хар, харааны мэдрэлийн евчин зэргээс шалтгаалан үүсдэг ба аяндаа хараа муудахын 47,5% нь харааны гаж хугарлаас болдог гэж В. И. Гри­горьева, А. И. Прокопьева, В. А. Волкова нар (1961 —1962) бичжээ.

Манайд хүүхдийн хараа хамгаалах явдал хүн амд нүдний нарийн мэргэжлийн тусламж үзүүлэх болсон үеэс эхлэн хегжиж 1952 оноос хүүхдийн нүдний кабинет ажиллаж амбулаторийн тусламж үзүүлж байв. 1964 онд хүүхдийн поликлиникийн дэргэд нарийн мэргэжлийн эмч нартай сургуулийн тасаг байгуулагдан сургуулийн хүүхдийн нүд­ний эмч ажиллаж эхэлсэн. Энэ үеэс сурагчдын дотор жил бүр урьдчи­лан сэргийлэх үзлэг хийж ойрын харалганы хүнд хэлбэр, хялар мохос хараа, эвэрлэгийн бүдэгшилт зэрэг евчтэй хүүхдийг хяналтанд авч эмч­лэх болов. 1967 онд хүүхдийн харааны гажгийн эмчилгээний кабинетийн эх үүсвэрийг тавьж хялар мохос харааг оношлон эмчлэх орчин үеийн багаж хэрэгслээр тоноглогдсон ортоптик кабинетыг 1970 оноос эх­лэн ажиллууллаа. Энэ нь хүүхдийн хараа хамгаалах нэгдсэн системт байгууллагын зохион байгуулалтын анхны эх үүсвэр болох юм.

Сурагчдын харааны байдлыг тодорхойлох, урьдчилан сэргийлэх үз-лэгийг 1963 онд 6, 2-р 10 жилийн дунд сургуулийн 1 — 10-р ангийн 2981 сурагчдад, 1965—66 онд Улаанбаатар хотын еренхий боловсролын 33 сургуулийн 21656 сурагчдад, 1967—1968 онд 4 сургуулийн 1 — 11-р ан­гийн 4471 сурагчдад, мен Тев, Өмнеговь, Сэлэнгэ аймгийн зарим сур­гуулийн 3499 сурагчдад хийж харааг шалгасан юм.

Бид сурагчдын харааг шалгах үзлэгийг Зевлелт холбоот улс болон бусад улсын нүдний эмч нарын едер тутмын практик үйл ажиллагаанд хэрэглэгддэг еренхий арга барилаар явуулж ирлээ. Үүнд: 5 метрийн зайнаас Снеллена-Сивцевийн таблиц болон Орловын зурагт таблиц, Ландольтын цагариг зэргийг баруун зүүн нүдээр ээлжлэн харуулж шалгаад таблицын 0,9-еес дотогш буюу гүйцэд харсан ч хемсег зангидан хучилж унших, хялар хазгай харах зэрэг эргэлзээтэй хараатай хүүхдийг тусгайлан авч давтан шалгасан. Шаардлагатай үед 1—4%-ын гоматро­пины уусмалыг 2 дуслаар 1 — 1 удаа дусааж 35—45 минут болоод хүүхэн харааг ергесгөж аккомодацын саатал үүсгээд бодит арга скиаскопын тусламжтангаар хараа хугарлын байдлыг оношлож эмчилгээг зааж байлаа.