Ц.Мухаð, П.Дамдинсүрэн

Хөдөөгийн хүн амд их эмчийн үндсэн нарèйн мэргэжлийн тусламж үзүүлэх зорилготой сум дундын эмнэлгийн байршил, үйлчилгээний хүрээ, арга барил, зохион байгуулалтыí хэлбэр, цаашдын төлөвийн асуудал эрүүлийг хамгаалахын зохион байгуулагчдын анхаарал татсаар байна. Сүүлийн жилд манай орíы судлаачдаас энэ чиглэлээр эрдэм шинжиëгээний товхимол илтгэл, өгүүлэл (Н.Чагнаа 1966, 1971. Н.Янсан 1966, Ш.Доржжадамбаа 1970, А.Дамдинсүрэн 1975) зэрэг бүтээл гарч байна.

Бид энэхүү өгүүллийг Эрүүлийг хамгаалах яамнаас сум дундын эмнэлгийн байршил, үйлчилгээний талаар Эрүүлийг хамгаалах газрын дарга, сум дундын эмнэлгийн ерөнхий эмч нарын санал, түүíтэй хамт авсан судалгааны материалд тулгуурлан бичлýэ.

Сум дундын эмнэлэг 1964 онд 22 байсан бол 1969 онд 42, 1975 онд 50 болон өслөө.

Одоогийн байдлаар сум дундын нэг эмнэлэг дуíдачаар 3 сумын ýмнэлгийг харьяалан үйлчилж байнà. Бүх сум дундын эмнэлгийн 79,6% нь сум нэгдэл; 14,3% нь сум-САА; 6,1% нь хөдөөгèйн үйлдвэр аж ахуйн газрыг түшиглэн бàйгуулагджээ.

Хөдөөгийн эмнэлгийн үйлчилгээний хүрээ, хүрэлцээнд үйлчилгээний радиус, зам, харилцаа холбоо чухал íөлөө үзүүлдэг. (И.В.Кант 1960, И.И. Розенфельд 1956).

Бидний судалгаагаар сум дундын эмíэлгээс аймгийí нэгдсэн эмнэлэг хүртэл 133±60 км харъяалсан сумын эмнэлэг хүртэл 81±44 êì байлаа. Сумын их эмчийн салбараас аймгийí нэгдсэн эмнэлэг хүртэл 166±85 êì байдгаас үзэхэд сум дундын эмнэлэг үндсэн нарийн мэргýжлийн тусламжийг хөдөөгийн хүн аìд хо¸р дахин ойртуулж байгаа юм.

Сум дундын эмнэлгийн харьяа сумын эмнэлгүүдийí 67,7% нь шууд утсан холбоотой байна. Орон нутгийн эмч нарын үзэж байгаагаар тойргийн сумын эмнэлгийн 48,4% нь сум дундын эмнэлэг хүртэл бартаа бүхий замаар холбогджээ. Мөн сум дундын болоод тойргиéн сумдын эмнэлгийн хооронд авто шуудан үйлчлэхгүй байна.

Сум дундын нэг эмнэлэг дунджаар 11600±6800 (М±6) хүн амд үйлчилж байгаа ба түүнээс үндсэн сумын хүн ам 340±1100 áаéна. Ñóì дундын эмнэлгийн үндсэн сумын хүн ам тус орны сумûí ýìíýëãèéí хүн амыг бодвол нилээд төвлөрөн суурøèх онцлог ажиглагдаж áайна. Энд хүн амын бараг 40 орчим хувь нь намар, өвлийн улиралд сумын төвд суурьшиж байна. Гэтэл сумын эмнэлэгт энэ үзүүлэлт 25%-иас хэтэрдэггүй.

Сум дуíдын эмнэлэг харьяалсан сумын хүн амд эмнэлгийн тусламжийг амбулатори, стационар, түргэд тусламжийн болоí нүүдлийí амбулаторийн зэрэг 4 үндсэн хэлбэрээр үзүүлж байна.

Амбулаторийн тусламж. Аль ч эмнэлгийн амбулатори поликлиíикээр үзүүлэх эмнэлгийí тусламж хамгийн түгээмэл гол үзүүлэлт байдаг. Бидний авсан материалаас үзэхэд сум дундын амбулаторийн тусламжийн хэмжээ үндсэн хүн амын үйлчилгээнээс төдийлөн хэтэрч чадахгүй байна. Амбулаторит үзүүлэгчдийн дөнгөж 7,6%-ийг тойргийн сумдын х¿н амаас ирж үзүүлэгчид эзэлдэг байна. Сум дундын эмнэлгийн эмч нарт үлдсэн сумын íэг иргэн 7±3,7 удаа үзүүлсэí байхад тойргийí сумын нэг иргэн сум дундын эмнэлэгтээ ирж 0,1 удаа ч үзүүлж чадахгүй байна. Түргэн туñламжаар үзүүлэх тусламж тойргийн сумын 1000 хүн тутмаас 24,1 байхàд үндсэн сумыí хүн амаас 95,5 байна. Тойргийí сумын хүн амûí түргэн òусламжийí үйлчилгээг сумын эмнэлэг хангаж байгаатай холбоотой учраас эíэ нь муугүй ¿зүүлэлт þì. Сум дундын эмнэлгээс харъяалсан  сумын хүн амд газар дээр нь очиж нүүдëийн хэлбэрээр үзүүлэх эмнэлгийн үйлчилгээ нилээд зонхилох хандлагатай байна. Ийм ¿злэгт тойргийн сумын 100 хүí ам тутмаас 3 нь орж байíа. Сум дундын эмíэлгээс тойргийн сумын эмнэлгүүдэд нүүдлийн хºдөлгөөнт үйлчилгээ зонхилж байгааг энэ тоо харуулж байна.

Стациоиарын тусламж. Зарим сум дундын эмнэлгèéн стационарын тусламжийн хэмжээ үндсэн хүн амын үйлчиëгээнээс хэтэрч чадахгүй байна. Одоогийн байдлаар сум дундыí эмнэлэгт жилдээ үндсэí сумын хүн амын 18,6±6,8% нь хэвтэн эмчлүүлжээ. Стационарын өвчтөний 3-13% нь харьяа сумаас ирсэí өâчтºн эзэлж байна. Гэтэл тойргûí сумыí хүн амын 13,3±2,0% нь өөрийн сумыí èх эмчèйн саëбарт хэвтэн эмчлүүлсэн байíа. Сум дундын эмнэлгийн стационарûí үйлчилгээний тойргийн сумын хүн амаас ирж хэâтэх явдал бага байгаа учраас орны фонд ашиглалт хангалтгүй байна.

Булган, Дундговь, Сүхбаатар аймагт хиéсэн тусгай судалгаагаар (А.Дамдèнсүрэн,1975) мэс заслын жилийн дундаж ор хоног ашиглалт аймгийн нэгдсэн больницàд 336 байхад сум дундын эмнэлэгт 170-аас хэтрэхгүй байна. Энэ байдлыг мэс заслын эмчийí хүрэлцээ, тасãийн хангамж зохион байгуулалт муу, сум хоорондын зам харилцаа хангалтгүй, үйлчлэх хүрээ өргөн, байршлын хувьд буруу бàéãààòай зарим талаар холбоотой гэж үзсэнтэй бид санал нийлж байна.

Сум дундын эмнэлгийí стационарт хэвтэн эмчлүүлэгчдийí дотор мэс засал хийлгэсэн  өâчтөí бага (4,5% орчим) байíа. Харъяàлсаí сумын эмнэлгүүдийí байрøлаас эмнэлгийн үйлчилгээ нилээд хамааралтай. Энд хоёр хүчин зүéл анхаарàгдаж байна.

а) Үйлчилгээний тойргийн сумын эмнэлгүүд сум дуíдын эмнэлэгт хичнээí ойртож, аймгаас холдох тутам уг эмнэлэгт хүн амаас ирж үéлчлүүлэх хэмжээ өсч байна. Жишээлбэл: Өâөрхаíгай аймгийн Хужирт сум дундын эмнэлгийн стационарт түүнèй 40 км ойр (аймаг хүртэл 124 км) оршдог Бат-Өлзийт сумын хүн амын 6,5% хэвтэн эмчлүүлсэн нь бүх эмчлүүлэгчдийн 6.5%-ийг эзэлж байна. Мөн Бат-ªëçèéò сумын нэг иргэн жилд 0,2 удаа сум дундыí эмнэлгийн үндсэн íарийн  мэргэжлийн эмчид үзүүлжээ.

á) Тойргийн сумууд хэдийгээр сум дундын эмнэлэгт ойрхоí боловч аймгийн ба сум дундын эмнэлгийí хооронд бàйрласíаас болж харúяалсаí сумын хүн ам, сум дундын эмнэлэгт ирж эмнэлгийн тусламж авах нь цөөрөх хандëага áайна. Энд жишээ болгож Архàнгай аймгийн Тариат сум дундыí эмíэлэгт үйлчлү¿лж байгаа Өндөр-Улаан сумын их эмчиéн салбарыг авч үзье. Өндөр-Улаан сумыí эмнэлэг аймãèйн нэгдсэí эмнэлэг, Тарнат сум дундыí эмнэлгийн хоороíд гэхдээ аймгаас 123 км, Тариатын сумаас 68 км зайд байрлаж байíà. 1974 оны байдлаар Өíдөр-Óлаан сумыí хүн амаас дээд øатны эмíýëýãò хэâтэí эмчлүүлэгчдиéí 70 орчим хувь амбулаторит үзүүлэгчдийн 80 гаруй хувь аймгийн эмнэлэгт ирж хариí сум дундын эмнэлэгт үзүүлж хэвтсэн баéдал 10-15%-иас хэтрэхгүй байна. Тэгээд Тариаòын сум дундын эмнэлгийн цаàд (аймгаас эсрэг тал) талд оршèх Хаíãàé сумын èх эмчиéн салбараас ирж хэвтэí эмчлүүлэгчдийí тоо Өíдөр-Улааí сумыí их эмчийн салбарыг бодвол 3-4 дахин их байна. Хаíãàé ñóмын эмнэлэг аймгаас хол (233 км) Тариатын сум дуíдын эмнэлэгт ойрхоí (68км) тул байршлын хувьд тохирч байна.

Эмнэлгийí үйлчилгээний чаíарыí гол үзүүлэлт боловсоí хүчний хаíгамжаас шууд хамааралтай байдаг нь эргэлзээгүй. Одоогоор сум дуíдын эмнэлгийн 24% íü батлагдсаí ороí тоо дутуу байна. Оðоí тооны дутуу байгаагаас шалтгаалан сум дуíдыí эмíэлэгт хийгдэх мэс засал, эх барих хүүхдийн тусламж өíөөгийí шàардлага хаíгаж чадахгүй байна.

Сум дуíдыí эмнэлгийí амбулатори, стàцèоíарын тусламжийн хэмжээ хүн амын сийрэг, нутагладаг үйлчилгээíий радиус ихтэй Өмíөгоâь, Дорноговь зэрэг аймгийí сум дуíдын эмнэлэгт улам бага байгаа íь ажиглагдаж байна. Жишээлбэл: Өмíөговь аймгийн Ноём сум дундын эмнэлэгт амбулаторит үзүүлэгсдийí дотор харъяа сумын хүн амаас бараг иðж үзүүлэхгүй байгаа ба тэдíий дөнгөж 0,06-0,6% уг эмíэлэгт хэвтэж эмчлүүлжээ. Мэс засал хийлгэсэí өвчтөíий хувийн жин энэ эмíýëýãò 1974 оны бàйдлаар дөíгөж 2,9% бàйв. Хариí байршлыí хувьд хàмгийí тохиромжтой Ховд аймгийн Булган, Өâөрхангай аймгийн Хуæèðт, Зүйл, Гучиí óñ, Увс аймгийн Баруунтурууí, Завхаí аймгийí Түдэвтэй сум дундын эмнэлгийí үйлчилгээíий чаíарыí үзүүлэлт сайжирч, хаðúÿàëëûí сумаас хэâтэн эмчлүүлэгчдèйн хувийí жин 28-50% хүртэл нэмэгдэж, мэс çàсал хийсэí өвчтөíий хувийí жин бүх хэвтэí эмчлүүлсэí хүмүүсийн дотор 15% болтол өсч стациоíарыí хүчиí чàдлыг сайí ашигласаí бàйна.

Ховд аймгийí Булган сумыí сум дундын эмíэлэг нь аймгаас 314 êì àëñëàãäñàí хүн ам олонтой, íилээд төâлөрсөí суманд байрласан бºгөөд ò¿¿íèé харúяа байгаа Үеíч сумын их эмчèéí салбар 44 км-т, Алтай ñóìûí ýìíýëýã 80 êì ойр байрлаж байна. Гэтэë эíэ хоёр сумын эмнэлгээс аймгийн нэгдсэí эмíэлэг хүртэл 288-314 êì алс байгаа íü сум дундын эмнэлгийн үйлчилгээнд их íийцтэй болж баéíа.

Аймгийн төвөөс 395 êì хол оршдог эдийí засгийí ач холбогдол бүхий САА-г түшиглэí байрласан Дорíод аймгийн Сүмбэрийн сум дуíдын эмнэлэг íь байршлаа зөв олсíоос ашигтай бөгөөд ирээдүéòэй ýìíýëýã юм. Эíд халхын голыí сумын эмнэлэг Сүмбэрèéн сум дуíдын эìíýëýãò ойр, аймгаас 321 êì алс оршиж байíа.

Óâñûí Баруунтурууны сум дундын эмíэлэг байршлын хувьд зºв байгаа учраас тэíд 5 сумыí эмíэлэг харúяалагджээ. Эíэ эмнэлэг àéìàã õ¿ðòýë 180-339 êì õîë байхад сум дундыí эмнэлэг хүртэл 53-160 êì ойртож ихэвчлэí харьяа эмíэлгүүд, сум   дуíдыíхаа эмíэлгèéã òîéðîõ áàéäëààð áàéðëàæýý. ªâºðõàíãàé àéìãèéí Õóæèðòûí ñóì äóíäûí ýìíýëãèéí ¿íäñýí ñóì íü õ¿í àì îëîíòîé, эдийн засгийí бааз саéтаé боловч çºâõºí 2 ñóìûí äóíä үйлчилж байíà. Ãýâ÷ ýíý ñóì îëîí çàì õºëèéí ¿éë÷èëãýýíèé ãàçàð þì.

Авсаí ñудалãààгаар сум дуíдын эмнэлгèéн байршил, үйл ажиллагаанд äîîðõè ä¿ãíýëò õèéõ áîëîìæ ãàð÷ áàéíà.

1. Сум дундын эмнэлгèéн стационарын эмчилгээíд харьяа сумын xví амаàñ хэвтэж эмчлүүлсэí тохиолдол бүх хэвтэгсдийн 13%-иас хэтðэхгүй байна. Энэ íü тойргийí сумын их эмчийí салбарын хүí амд стациоíараар үндсэí нарийн мэргэжлийí тусламжийí хэмжээ хангалтгүй байгааг харуулж байна.
2. ¯éë÷èëãýýíèé радиус хол сум дуíд болоод тойргийн сумын эмнэлгийí хоороíд тусгай унаа үйлчлэхгүй байгаа, мөí сум дундын эмнэлгийн хүчиí чадлаас болж харúÿà салбаруудыí хүн амаас лàбораторийн үндсэн нарийн мэргэжлийн тусламж àâàõ явдал хангалттай биш байíа.
3. Одоогоор сум дундыí эмнэлэг харъяà сумдàд дуудлагаар үйлчлэх нүүдлийн хэлбэрээð явж үйлчлэх үíдсэí хоёр хэлбэрèéí үйлчил ажиллагаа зонхилж байна.

Сум дундын эмíэлгийн үйл ажиллагааг сайжруулах талаар доорхи саналыг дýâшүүлж байна.

Сум дундын эмнýлэг хөдөөгийí хүí амд үíдсэí íарийн мэргэжлийн тусламж (дотор, хүүхэд, эх бàрих, эмэгтэйчүүд, мэс засал) үзүүлэх зорилгоор 1960-аад оíы эхээр байгуулагдсàн, эмнэлгийí туслàмжийг хөдөөгийí хүн амд ойртуулах дэâшилттэй шèнэ хэлбэр байлаа. Шиíэ таван жилээс эхлэí сумын их эмчийн салбарыг „Ñумыí эмнэлэг" гэдэг нэрээð хүчин чадлыг íь өсгөх улмаар үндсэí нарийн мэргэжлийн тусламжèйг үзүүлэх зорилго тавьж байíа. Ийм нөхцөлд сум дуíдын эмнэлгийí үйлчилгээíий хүрээ зарим талаàр багасч ирэх бîлно. Тэгвэл сум дундын эмíэлгийг ямар хэлбэрээр хэрхэí хөгжүүлэх асуудлыг урдаас харж үзэх хэрэгтэй юм. Манай ороíд хөдөөгийí хүí амд үзүүлэх эмнэлгийí тусламж (дундын) хэлбэрээр үүсч бэхжижээ.

Èх эмчийí тусламж 1940-өөд онд аймàг дундыí, 1950-èàд онд сум дуíдыí хэлбэрээр хөгжиж байсан бол үүний дараàгийí шàт болох үндсэí нарийн мэргэжлийн тусламж 1950-иад оíд аймаг дундын, 1960-аад оíд сум дуíäûí ãýñýí áàéäëààð, 1970-ààд оны сүүлээс сумын хэлбэрээр хөгжих төлөвт ороод бàйна. Ийм нөхцөлд сум дундын эмнэлãийн цаашдûн төлөв нь тусгай нарийн мэргэжлийн туслàмжийг (шүд, чих хамар хоолой, мэдрэл, хàëäâàðò, нүд, гэмтэл, хэвлийí хөíдийí мэс засал) хөдөөгийн хүí амд „Сум дундын" хэлбэрээр ойртуулахад чиглэх боломж тодорч байна. Ийм чиглэлийн эмíэлгийí байршлыг урьдчилан анхаарч зөв тогтоох хэрэгтэй юм. Бàйршил нь зөв тогтоогдсоí сум дундыí эмнэлгийн үндсэí íарийн мэргэжлийн тусламжèéí үзүүлэлт, чанар, үйлчилгээний хүрээ илүү сайн байгаа нь бидний àæèãëàëòààñ харагдаж байна.

Сум дундын (хөгжлийн тодорхой шатàíд эíэ нэð өөрчлөгдөж ч болíо) эмнэлгийг цаашид хөгжүүлэх байршуулах талаар доîðõè хүчиí зүйлèéг харж үзэх хэрэгтэй юм.

1. Хойшид одоогийн ажиллàж байгàа сум дундыí эмнэлгүүдèйг материаллаг бàаз, боловсон хүчíээр хангаж, хүчиí чàдлыг нь бэхжүүлж нэн даруй үíдсэí нарийн мэргэжил (дотоð, мэс зàñàл, эх барих эмэгтэйчүүд, хүүхэд, халдварт) цаашид тусгай íарийí мэðгэжлийн (шүд, íүд, чих хамар хоолой, мэдрэл, гэрэл-фèçèк эмчилгээ) эмч нараар хангаж, гэрэл фèзик эмчилгээ, клиник, био-бактеðиологийн лаборатори, сэхээí амьдруулах реаблèтацын алба зэðэг тодорхой тусламж үзүүлэх хэмжээíд хүртэл ихэсгэх хэтийн шугам бàримтлах.
2. Баéршил нутагшлыг дахин харж, үйлчилгээíий зоðилго хангахгүй байгаа сум дундын ýìíýëãèéã „сумын эмнэлэг" болгох цаашèд сум дуíд, нэгдсэí эмнэлгийí байршлыг бусад яам хүрээлэнтэй хамт­ран хөдөº аж ахуйí ãàçàð, çîõèîí áàéãóóëàëòûí ýêñïåðò ñудалгаа хийж урьдчилан тогтоох.
3. Ховд àéìãèéí Булган, Увсын Барууíтуруун, Өâөрхангайн Гучин óñ, Дорнодын Сүмбэр, Завханы Түдэвтэй çýðýã аймгийн төвөөс алсëагдсан хүн ам олонтоé (5000-ààс доошгүй), төвлºðñºí эдийн засгийн үндсэн бааз сайтай, харúяалсан эмнэлгүүд нь 100 êì-ýýñ дотогш байрласаí тэд нь аймгаас алс бөглүү оршдог. 3-4 сумын дунд байрласан сум дундын эмнэлгииг эхний ээлжинд бэхжүүлэх хэрэгтэй байна.
4. Сум äундын эмíэлэгт газàр нутаг бàйршлын хувьд ойрхон байгаа бусад аймгийн зэрэглээ сумыг харъяанд авч үйлчлэхээр зохион байгуулах асуудлыг шийдвэрлэх хэрэгтэй байíа. Тухайлбал: Өвөрхангайн Хархорины 9 их эмчтэй 50 ортой эмнэлэгт аймгаасаа 100-160 êì зайтай Архангай аймгийн Хотоíт, Хашаат сумын хүн амд нарийн мэргэжлèйн тусламж үзүүлэх явдал хөдөлмөрчдийн чèðýãäëèéã багасгах, эмнэлгийн яаралтай тусламжийг цàг алдалгүй хүргэх, нийгэм эдийн засгийн бусад олоí талын ач холбогдолтой байна. Цаашид энэ мэтээр аймгуудын хèл залгаа хүн амд газар нутгийн байршлаар нарийн мэргэжлèйн тусламж үзүүлэх асуудлыг судлах хэрэгтэй.
5. Сум дуíдын эмнэлгийн үйлчèлгээг сайжруулах дагавар хүчин болох ба авто шуудаí, утсàí холбоо, зам харилцааг сайжруулах ажлыг орон íутгийí нам захиргааны байгууллагатай хамтран улс ардын аж ахуйн төлөвлөгөөнд тусган боловсруулах шаардлагатай байна. Хэрэв энэ асуудлыг ултай шèйдэж чадвàл хөдөөгийн үлдсэн хүн амд үзүүлэх стацèîíарыí тусламжèйг сум дундын эмнэлэгт төвлөрүүлэн хүчин чадал, матеðèàллаг баазыг сайжруулах орчèн үеèйн багаж төхөөрөмжөөр тоноглох арга хэмжээ авах хэтèйн төлөв нээгдэх юм.