Д. Энхсайхан

Халдварт өвчин судлалын үндэсний төв

(Биологийн ухааны докторын зэрэг хамгаалсан бүтээлийн хураангуй, 2012)

     Салхин цэцэг (varicella, chickenpox) бол дэлхий дахинд өргөн тархсан, сорви үлдээдэггүй өнгөц цэврүүт тууралтаар илэрч, амьсгалын замаар дамжин тархдаг, хүүхдийн насны цочмог халдварт өвчин билээ (Brunell, 1996).

     Энэ өвчний үүсгэгч нь анхны халдварын дараа мэдрэлийн ширхэгт бүгж хоцроод, хожим дархлаа сулрахад бүслэх үлд хэмээх эмнэлзүйн хэлбэрээр илрэн гардаг учир эмнэлзүйн хэлбэрийг нь харгалзан салхин цэцэг/бүслэх үлдийн вирүс (СБВ-VZV: varicella-zoster virus) хэмээн нэрлэжээ (Arvin, 1996).

     Судалгааны ажлын зорилго: Монгол орны хүн амын дунд салхин цэцгийн өвчлөл үүсгэж байгаа СБВ-ийн генотипийг тодорхойлох зорилго тавин ажиллалаа.

     Судалгааны материал: Уг судалгаанд зориулж 2004 оноос эхлэн 2010 он хүртэл ХӨСҮТ-д хэвтэн эмчлүүлж байсан өвчтнүүдээс цэврүүний шингэнийг нь авч цуглуулсан. Ийнхүү санамсаргүй түүврийн аргаар сонгосон нийт 122 өвчтөнөөс цэврүүний шингэнийг нь авч судалгаанд хамруулав. Судалгаанд 20 эмэгтэй, 102 эрэгтэй хамрагдсан бөгөөд 10-19 насныхан зонхилон хамрагдсан байна.

     Судалгааны арга зүй:

А. СБВ-ийн төрөл доторхи дифференциацийг тодорхойлдог олон аргаас эдүгээ хамгийн өргөн хэрэглэгдэж байгаа:

1. Ла Русаа нарын боловсруулсан генотипингийн маркер болох ORF38-н PstI ба ORF54-н BglI рестрикцийн сайтаар тогтоох арга (La Russa et al., 1998);
2. ORF21, ORF22 ба ORF50-н харьцангуй богино хэсэгт секвенсинг шинжилгээ хийн SNP илрүүлж генотипыг тогтоох Лопарев нарын боловсруулсан аргуудыг ашиглав (Loparev et al., 2004).

Б. Лопарев нарын боловсруулсан ORF62-ын SmaI рестрикцийн сайтаар вакцины болон зэрлэг омгийг тогтоодог аргыг ашиглан Монгол улсын хүн амын дунд салхин цэцгийн өвчлөл үүсгэж байгаа СБВ дотор вакцины вирүс байгаа эсэхийг тодорхойлов (Loparev et al., 2000a).

     СБВ-ийн ДНХ-г илрүүлэх шинжилгээний дүн:

     Нийт 122 хүний цэврүүний шингэнд СБВ илрүүлэх шинжилгээ хийхэд 100% тохиолдолд СБВ-ийн ДНХ эерэг гарав (Зураг 1). Полимеразийн гинжин урвалын гель электрофореграммыг дүгнэхдээ эерэг, сөрөг хяналт болон маркертай харьцуулан 447 хн урттай ДНХ-ийн хэрчмийг эерэг гэж тооцлоо.

ПГУ-аар олшруулсан ДНХ-ийн бүтээгдэхүүнд рестрикци тавив. ORF38-н 350 хн урттай хэрчмийг PstI рестритазаар зүсэхэд 250 хн ба 100 хн хоёр хэрчим үүсэв. ORF54-н 222 хн урттай хэрчмийг BglI рестритазаар зүсэхэд 137 хн ба 85 хн хо ёр хэрчим тус тус үүсэв .

Рестрикцийн шинжилгээ хийхэд 107 буюу 87.7%-д PstI⁺/BglI⁺, 12 буюу 9.8%-д PstI⁺/BglI^- , 3 буюу 2.4%-д PstI^-/BglI⁺ шинжийн вирүс илрэв (Хүснэгт 1).

Хүснэгт 1

ORF38-ын PstI, ORF54-н BglI рестрикцийн сайт илрүүлэх шинжилгээний дүн

     ORF62-н SmaI сайт илрүүлэх шинжилгээний дүн:

     Вирүсийн зэрлэг омгийг вакцины омгоос ялгах шинжилгээг СБВ илэрсэн 50 сорьцонд хийв.

     ORF62-н SmaI рестрикцийн сайт агуулж буй хэсгийг ПГУ-аар олшруулахад 268 хн бүхий хэрчим илэрч SmaI сайт агуулж буй хэрчим олшрогдсон гэж үзэв. Вакцины омгийн бүтээгдэхүүнийг SmaI рестриктазаар зүсэхэд 112 хн, 79 хн, 41 хн ба 36 хн урттай дөрвөн хэрчим үүсэж байсан бол сорьцноос ялгасан ДНХ-д 153 хн, 79 хн ба 36 хн урттай
гурван хэрчим үүссэн байна . Сонгосон 50 сорьцонд вакцины омгийн ДНХ өвөрмөц SmaI рестрикцийн сайт илрээгүйгээс үндэслэн Монгол улсад орчиж буй СБВ нь зэрлэг омгийнх болох нь тогтоогдлоо. Иймд бусад сорьцонд дээрх шинжилгээг хийх шаардлагагүй гэж үзэв.

     ORF21, ORF22, ORF50-д байрлах SNP-г секвенсингийн аргаар илрүүлэх шинжилгээний дүн:

     Бид СБВ илэрсэн омгуудаас 59 омог сонгон ORF21-н 33725, 33738-д байрлах 2 SNP-г тодорхойлов . ORF21 R болон ORF21 F праймераар олшруулсан 502 хн бүхий ПГУ-ын бүтээгдэхүүнийг PCR purification цомгоор цэвэрлээд сycle sequiencing урвал тавьж нуклеотидийн дарааллыг нь ABI 3130 xl Genetic Analyzer машины тусламжтайгаар тодорхойлов. Филогенетик анализыг Geneious болон MEGA 4 програмыг тус тус ашиглан гүйцэтгэв.

     ORF21-н тодорхой хэсгийн нуклеотидийн дарааллыг тогтоох шинжилгээ хийхэд 13.6 % бу юу 8 вирүст 33725, 33738 дахь байрлалд нь тимин байж Е1 генотипийх гэж тодорхойлогдов. Бусад вирүс нь бүгд 33725, 33738 гэсэн хоёр байрлалд цитозинтэй байсан учраас генотипыг нь нарийн тодорхойлох боломжгүй гэж үзэв (Хүснэгт 2).

     Хүснэгт 2

ORF21-н хэсгийн нуклеотидийн дарааллыг тогтоох шинжилгээний дүн

Бид дээр сонгосон 59 омогт ORF50-н 87841-д байрлах SNP-г тодорхойлсон юм. ORF50 R болон ORF50 F праймераар олшруулсан 514 хн бүхий ПГУ-ын бүтээгдэхүүнийг PCR purification цомгоор цэвэрлээд сycle sequiencing урвал тавьж нуклеотидийн дарааллыг нь ABI 3130 xl Genetic Analyzer машины тусламжтайгаар тодорхойлсон ба филогенетик анализыг Geneious болон MEGA 4 програмыг тус тус ашиглангүйцэтгэв .

ORF50-н тодорхой хэсгийн нуклеотидийн дарааллыг тогтоох  шинжилгээ хийхэд ORF21-р Е1 гэж тодорхойлогдсон 8 (13.6 %) омог 87841 дахь байрлалд цитозин агуулсанаар Е1 болох нь дахин нотлогдов . Үүнээс үзэхэд
ORF50-н нуклеотидын дарааллыг тогтоох шинжилгээ ORF 21-н шинжилгээний дүнтэй тохирч байгаа болно . Бусад вирүс нь бүгд 87841гэсэн байрлалд тиминтэй байсан учраас геноти пыг нь нарийн тодорхойлох боломжгүй гэж үзэв (Хүснэгт 3).

     Хүснэгт 3

ORF50-н хэсгийн нуклеотидийн дарааллыг тогтоох шинжилгээний дүн

Бид сонгосон 59 вирүст ORF22-н 37902, 38055, 38081 болон 38177 байрлал дахь дөрвөн SNP-г тодорхойлов.

PCR purification цомгоор цэвэрлэсэн ORF22-н 447 хн бүхий ПГУ-ын бүтээгдэхүүнд сycle sequiencing урвал тавьж нуклеотидийн дарааллыг нь ABI 3130 xl Genetic Analyzer машины тусламжтайгаар тодорхойлов. Филогенетик анализыг Geneious болон MEGA 4 програмыг тус тус ашиглан гүйцэтгэсэн болно.

ORF22-н тодорхой хэсгийн нуклеотидийн дарааллыг тогтоох шинжилгээ хийхэд ORF21, ORF50-р E1 генотипийх байсан 8 вирүсээс 6 (10,2%) вирүс нь ATAG гэсэн дараалал агуулж Е1 геноти пийх, 2 вирүс нь ACCA гэсэн дараалал агуулж М2 хэв шинжийх байв. ORF22-р М2 гэж тодорхойлогдсон энэхүү 2 вирүс ORF21 ба ОRF50-ийн SNP-р Е1
хэв шинжийг агуулсан рекомбинант М2 омог байв (Хүснэгт 4).

     Хүснэгт 4

ORF21, ORF50-н SNP-р Е1 гэж тодорхойлогдсон 8 вирүсийн ORF22-н хэсгийн нуклеотидийн дарааллыг тогтоох шинжилгээний дүн

ORF21, ORF50-н SNP-р Е1 гэж дүйгдсэн вирүсийн удмын холбоог тогтоож, Генбанкинд байршуулсан омгуудтай харьцуулж удмын мод зурахад эдгээр омгууд хо ёр өөр багцад хамаарч байв. ATAG гэсэн дараалал агуулж байсан
6Е1 геноти пийх нь нэг багц, ACCA гэх нуклеотид агуулж байсан М2 генотипийх нөгөө багц болж байв.

ORF22-н 37902, 38055, 38081, 38177 дахь SNP-г бусад 51 омогт тодорхойлов. Ийнхүү нийт 59 СБВ-ийг ORF22-н дөрвөн SNP-р тодорхойлоход 35 (59,3%) нь J, 13 (22,0%) нь M1, 3 (5.1%) нь Е2, 6(10,2%) нь Е1, 2 (3,4%) нь M2 байсан болно. (Хүснэгт 5).

     Хүснэгт 5

ORF22-н нуклеотидийн дарааллыг тогтоох шинжилгээний дүн

Монголд илрүүлсэн СБВ-ийн болон Генбанкинд байршуулсан СБВ-ийн ORF22-н удмын холбоог зурав (Зураг 2).

Эдгээрээс 9 вирүсийн ORF22-н хэсэгчилсэн дарааллыг Генбанкинд HQ630845-HQ63053 дугаараар шинээр бүртгүүлэв. 38273 дахь байрлалын G нь Монгол улсад илрүүлсэн J геноти пээс бусад зарим
тодорхойлогдсон нь бусад судлаачидтай лавлан зөвшилцөж баталгаажуулах шаардлагатай байна (Зураг 3).

         ХЭЛЦЭМЖ

     СБВ-ийн геноти пийг ORF38-н PstI ба ORF54-н BglI-ийн маркераар үзэхэд нийт шинжилсэн 122 вирүсээс 87,7% нь зэрлэг омгийн PstI⁺/BglI⁺ шинжийг агуулж байв. PstI⁺/BglI⁺ шинж ихэнх Ази, Африкийн орнуудад давамгайлдаг. Манай судалгаагаар илрүүлсэн СБВ-ийн дийлэнх нь (107 бу юу 87,7%) PstI⁺/BglI⁺ байсан нь энэ шинж Азид илүү тархалттай байдаг тухай дээр дурдсан бусад судлаачдын дүгнэлтийг баталж байна .

     РФУП-ын аргаар нийт шинжилсэн вирүсээс 9,8% нь зэрлэг омгийн PstI⁺/ BglI^- шинжтэй байв. Ийм шинж АНУ-д эргэлтэнд зонхилж байдгийг Ла Русса нар 1998 онд тогтоосон байна.

     Бидний судалгаагаар PstI^-/BglI⁺ шинжийн вирүс Монгол улсад илрүүлсэн нийт вирүсийн 2,4%-г эзэлж байв. Лопарев нарын судалгаагаар ийм PstI^-/BglI⁺ шинжийг агуулсан зэрлэг омог Японд илрүүлсэн сорьцонд тодорхойлогдсон байдаг.

     Энэхүү Евро пд давамгайлж тархсан вирүс Монголд орчиж байгаа нь цаашид нарийвчлан судлах шаардлагатайг харуулж байгаа юм.

     Монгол улсад орчиж буй СБВ-ийн генотипийг Лопарёв нарын боловсруулсан нуклеотидын дарааллыг тодорхойлох аргаар шинжлэхэд 7 геноти пийн 5 нь буюу J, M1, М2, Е1, Е2 генотипийн вирүс Монгол улсад идэвхитэй орчиж байна. Нийт нуклеотидын дарааллыг тодорхойлсон 59 вирүсээс ихэнх буюу 35 (59,3%) нь J генотипийх байв. J генотип голдуу Хятад, Энэтхэг, Бангладеш, Япон, Австралийн баруун хэсэг, Зүүн өмнөд Азид тархсан байдаг. Манайд илрүүлсэн J генотипийн вирүсийн 33 (94,2%) нь зэрлэг омгийн PstI⁺/BglI⁺ шинжийг агуулж, 2 (5,8%) нь PstI^-/BglI⁺ вакцины омог төст зэрлэг омгийн шинжтэй байв . Ла Русса нарын судалгаагаар Японд илрүүлсэн J генотипийн вирүсийн ихэнх нь PstI⁺/BglI⁺ шинжтэй байв. J генотипийн PstI^-/BglI⁺ шинжийн вирүс эргэлтэнд байдгийг тэмдэглэсэн судалгаануудын нэг бол Лопарев нарын судалгаагаа юм. Энэхүү судалгаагаар Японд илрүүлсэн 9 сорьцын 7 нь PstI^-/BglI⁺ зэрлэг омгийн шинжийг агуулж байсан байна.

     Өмнөд Солонгос , Хятадад J геноти пийн вирүс өргөн тархалттай байдаг. Ким нарын судалгаагаар салхин цэцгийн халдвартай 54 өвчтний цэврүүний шингэнээс СБВ-г
ялгаж шинжилгээ хийхэд бүгд вирүс J генотипийх байв . Эдгээр сорьны 94,3% PstI⁺/BglI⁺ шинжтэй, 5,7% нь PstI^-/BglI⁺ шинжийх байв. Лю нарын судалгаагаар Хятадын төв болон өмнөд хэсгээс цуглуулсан СБВ-ийн омгууд бүгд PstI⁺/BglI⁺ шинжтэй J геноти пийх байсан.

     J генотип Японд давамгайлан тархсан учир Японоос гаралтай гэж үздэг. Манай судалгаа энэхүү генотип Төв Азийн бүс нутагт давамгайлан тархсаныг нотолж J генотипийн судалгааг үргэлжлүүлэх шаардлагыг гаргаж байгаа юм.

     Монголд илрүүлсэн J генотипийн вирүсүүдийн ORF22-н хэсэгчилсэн сиквенсийг J геноти пийн pOka, Varivax, Varilrix вирүсүүдтэй харьцуулахад 38273 байршил дахь нуклеотидээр хоорондоо ялгаатай байгааг илрүүлэв. Энэ байршилд Японд илрүүлсэн вирүсүүдэд аденин байхад Монголд илрүүлсэн вирүсүүдэд гуанин байв.

     Манай судалгаагаар J генотипээс гадна М1 (22%) генотип илэрсэн юм. М1 генотипийн омгууд Африк, Хойд Америк, Өмнөд Америк, Энэтхэг, Хятадын Өмнөд хэсэг, Зүүн Өмнөд Азид давамгайлан тархсан байдаг.

     Монголд илэрсэн М1 генотипийн омгууд бүгд PstI⁺/BglI⁺ шинжийг агуулж байсан нь бусад оронд хийгдсэн судалгааны дүгнэлттэй бүрэн дүйж байна. Монголд илрүүлсэн хоёр вирүсийн генотип нь M2 байв (3,8%). Гэхдээ энэ хоёр вирүс Америкт орчиж буй омгуудаас ORF21, ORF50-н SNP-р ялгаатай байсныг тогтоов. Ийм Е1 хэв шинжийн SNP агуулсан рекомбинант М2 омог одоохондоо бүртгэгдээгүй байгаа.

     Европд зонхилон тохиолддог Е1, Е2 генотип бидний судалгаагаар Монголд илэрсэн нь ихээхэн сонирхолтой байна. (Е1-10,2%,Е2-5.1%). Монголд илрүүлсэн Е1 болон Е2 генотипийн вирүсүүд PstI⁺/BglI^- шинжтэй нь тодорхойлогдов. Австрали болон Шинэ Зеландад ийм генотиптэй вирүс орчиж байдгийг Лопарев нар тэмдэглэжээ. Энэхүү судалгаагаар манай улсад аливаа нэг геноти п голлож тархана гэсэн бидний таамаг батлагдсангүй. Монголд СБВ-ийн Азийн орнуудад тархсан J генотипийн вирүс давамгайлж тархсан боловч, дэлхийн өөр бүх нутгуудад олддог. М1, М2, Е1, Е2 генотип, мөн одоогоор бүртгэгдээгүй омгууд илэрсэн нь энэхүү судалгааг цаашид үргэлжлүүлэн судлах шаардлагатайг харуулж байна.

     ДҮГНЭЛТ

1. Монгол хүнд халдварлагддаг салхин цэцгийн вирүсийн генотипийн ихэнх хувь бу юу 87.7% PstI⁺/BglI⁺ шинжтэй байна.
2. Нуклеотидын дарааллын судалгааны үр дүнд J буюу япон, E1 ба E2 бу юу евро п 1 ба европ 2, M1 ба M2 буюу холимог 1 ба холимог 2 гэсэн 5 төрлийн генотипийн вирүс илэрч тэдний 61,7% J генотипийн вирүс байна.
3. Монголд илэрсэн M2 генотип нь хэвлэлд тэмдэглэгдэж байгаагүй шинээр илэрч байгаа рекомбинант омог юм.
4. Нийт илрүүлсэн салхин цэцгийн вирүсүүдэд M3 ба M4 генотип илрээгүй.
5. 5. E1 болон Е2 геноти пийн вирүсүүд PstI⁺/BglI^-, М1 ба M2 вирүсүүд PstI⁺/BglI⁺, J генотипийн вирүсүүд
6. 6. PstI^-/BglI⁺ болон PstI⁺/BglI⁺шинжтэй байгаа нь бусад судалгааны үр дүнтэй тохирч байна.
7. Нийт илрүүлсэн салхин цэцгийн вирүсүүдэд вакцины шинжтэй вирүс илрээгүй.
8. Монгол хүнд халдварлагддаг салхин цэцгийн вирүсийн хэсэгчилсэн дарааллыг HQ630845-HQ630853 дугаараар шинээр Генбанкинд бүртгүүлсэн.