Анагаах ухааны дээд сургууль
ДИНАМИКА КОЛИЧЕСТВЕННОГО СОДЕРЖАНИЯ СУММЫ И ОТДЕЛЬНЫХ АЛКАЛОИДОВ В ПУЗЫРНИЦЕ ФИЗАЛИСОВОИ
С. Хандсурен, В, В. Петренко
Разработаны методика количественцюго определения суммы тропановых алкалоидов в пузырнице физалисовой с использованием объемно-дихлорэтанового метода, а также раздельного определения гиосциамина и скополамина с применением бумажпой хроматографии. Изучена динамика каличественного содержания суммы длкалоидов и основных ее компонентов гиосциамина и скполамина по фазам развития растения. Сырьем для полученйя галеновых препаратов взамен импортных препаратов из красавки может быть надземная часть пузырницы физалисовой. собранная в фазе цветения в условиях MHR.
Монгол оронд ургадаг, тропаны алкалоид агуулдаг ургамлын дотроос чисэнцэрийн овгийн ягаан хүн хорс алкалоид ихтэй нь юм (1, 2). Гадаад орноос худалдан авдаг гуа хатан (белладонца)-г орлуулан хэрэглэх боломжийг судлах зорилгоор хун хорсын алкалоидын чанарын ба тооны найрлагыг тогтоох нь чухал.
Бид ягаан хүн хорсын газрын дээрх ба доорх хэсгийн алкалоидын чанарын найрлагыг цаасан хроматографиш аргаар судалж (3), үүгээр ягаан хун хорс нь алкалоидын чанарын найрлагаараа ЗХУ-д ургадаг гуа хатан болон хүн хорсуудтай төстэй болохыг тогтоов (11—13).
Энэ удаагийн судалгаагаар манай орны нөхцөлд ягаан хүн хорсын түүх хугацааг тодорхойлох зорилгоор түүний ургацын үе шатанд зарим алкалоид ба алкалоидын нийлбэр хэмжээ хэрхэн өөрчлөгдөж байгааг судлах зорилго тавив, Судалгааны объект болгон Улаанбаатарын орчим ургасан хүн хорсын газрын дээрх ба доорхи хэсгүүдийг ургацын үе шатаар нь цуглуулан авав.
Хэвлэлийн тоймоос үзэхэд чисэнцэрнйн овгийн ургамлуудын алкалоидын нййлбэрийн тооны хэмжээг тодорхойлоход ургамлын алкалоидыг суурьт шилжүүлээд цаашид ацидиметрийн аргаар тодорхойлдог эзэлхүүний аргыг хэрэглэж иржээ (2,5—7,10. 14).
Бид шинжилгээний, аргачлалыг сонгон авахын тул дараахь аргуудыг харьцуулан туршив. Н. И. Либизовын жингийн арга, ЗХУ-ын X фармакопейн арга, бидний дэвшүүлж байгаа эзлэхүүн дихлорэтаны арга. Либизовын арга бол удаан хугацаа хөдөлмөр шаарддага олон дахин цэвэрлэхэд алкалоидын алдагдал гардаг учир бид цаашдын судалгаанд энэ аргыг хэрэглэсэнгүй. ЗХУ-ын X фармакопейн арга бол эфирээр алкалоидыг ялгадаг ба бидний судалгаагаар эфир нь алкалоидыг бүрэн төгс ялгаж чадахгүй байсан учраас энэ аргыг тохиромж муутай гэж үзсэн болно.
Бидний судалгааны дүн ба хэвлэлийн тоймыг үндэслэн ягаан хүн хорсын алкалоидын нийлбэрийн хэмжээг тодорхойлоход эзлэхүүн дихлорэтаны аргыг сонгон авсан юм.
Нарийн хэмжсэн 10,0 гр хуурай түүхий эдийн 7 мл аммиакийн хүчтэй уусмалаар шүлтлэгжүүлээд 10 минутын дараа. 100 мл дихлорэтан нэмж сэгсрэх багажин дээр 3 цаг сэгсэрнэ. Дихлорэтанан ялгамлыг хэмжээтэй цнлиндрт шүүж хийгээд, эзлэхүүцийг хэмжнж дараа нь 1%-ийн давсны хүчлийн уусмалаас 20, 15, 15, 19 мл-ээр авч алкалоидыг бүрэн ялгартал эстракци хййнэ. (цахиур-вольрамын хүчлийн 27-ийн уусмалдар шалгана). Хүчиллэг ялгамалыг аммиакийн уусмалаар шүлтлэгжүүлж (фенолфталеинаар шалган), алкалоидыг хлороформоос 20, 15, 15, 10 мл-ээр авч ялгаад, хлороформон ялгамлыг усгүй натрнйн сульфат бүхнй шүултийн цаасаар хуурай колбонд шүүж хийнэ. Хлороформыг вакуумаар- ууршуулж 1 мл болгоод үлдэгдэл хлороформыг агаараар үлээлгэж дэгдээнэ. Алкалоидын суурин дээр 30 мл 0,01 Н давсны хүчил нэмээд бага зэрэг халааж уусгана. Энэ уусмал дээр 2 мл метилнйн улааны уусмал нэмж хүчлийн илүүдлийг 0,01 н натрийн шүлтийн уусмалаар шар өнгөтэй болтол титрлэнэ. Алкалоидын нийлбэрийн хэмжээг дараахь томъёогоор бодно.
a—дихлорэтанан ялгамлын эзлэхүүнд тохирсон жин
в—хүчлийн илүүдэлд зарцуулагдсан 0,01 н натрийн шүлтийн эзлэхүүн, мл.
Алкалоидын дотор агуулагдаж буй гиосциаман, скополамины процентын хэмжээг тус тусад нь тооцохын тул цаасан хроматографийн аргаар 2 алкалондыг тусгаарлан дараа нь 0,01 н давсны хучлээр титрлэнэ (4, 8, 9). Хроматографаар ялгасан алкалоидын нийлбэрийг титрлэхэд үүссэн алкалоидын давсыг шилжүүлж гарсан алкалоидийн нийлбэрийг ашиглана. Алкалоидуудын сууриудыг 70 градусын этанолд уусгаад тэр уусмал хорогдолгүйгээр 25 мл-ын хэмжээт колбонд шилжүүлэн 70 градусын этанолоор хэмжээнд нь хүргэнэ.
Алкалоицуудыг хроматографаар ялган тусгаарлах нөхцлийг боловсруулахдаа хроматографийн цаасанд кадийн хлоридын 0,5 молийн уусмалыг шингээж, 5% СНзСООН-ээр ханасан бутанол—1 систем ашиглах, хроматографийн цаасан дээр дусаах бодисын концентрацийг тогтоох туршлагууд урьдчилан хийв. Эдгээрийн үндсэн дээр гиосциамнн, скопрламин хоёрыг тус тусад нь тодорхойлох дараахь аргачлалыг боловсруулав.
Алкалоидын нийлбэрийн тооны хэмжээг тодорхойлсны дараахь алкалоидын холимгийг суурьт шилжүүлээд 25 мл-ын хэмжээт колбонд хийж 70 градусын этанолд уусгана. Энэ уусмалаас тодорхой хэмжээний уусмалыг микропипеткаар хэмжиж 0,5 молийн калийн хлорид шингээсэн хроматографийн цаасны гарааны шугаман дээр дусаана. Ингэж бэлтгэсэн хроматографийн цаасыг 5% СНзСООН-ээр ханасан Бутанол—1 систем бүхий 40 см өндөр, 25 см диаметртэй саванд 10—12 цаг байлгаж хроматографи явуулна. Хроматографийн цаасан дээр гиосциамин, скополамин хоёр хоорондоо зайтайгаар зурвас үүсгэн ялгарна. Гносциамин, скополамины зурвасуудыг тус тусад нь салгаж хайчлаад цаашид жижиг ширхэг болгож хуваана, Нэг хэсэгт нь гиосциамин, нөгөө хэсэгт нь скополамин байх ёстой. Энэ хэсгүүдийг тус тусад нь 50° этанолоор (20, 15, 15, 10) усан банин дээр экстракци явуулж спиртэн уусмалыг бөөрөнхий ёроолтой колбонд шүүж усан бамнн дээр халаан (вакуум) органик уусгагчаас салгана. Дараа нь 10%-ын аммиакийн уусмалаар шүлтлэгжүүлж алкалоидуудын суурийг тав таван мл хлороформоор 4—5 дахин экстракци явуулж ялгана. Хлороформон уусмал дээр усгүй натрийн сульфат хийж 1 цаг хатаагаад мөн усгүй натрийн сульфаттай шүүлтнйн цаасаар щүүж цаасыг 5 мл хлороформоор 2 дахин угааж, уусгагчийн вакуумаар нэрж салгана. Үлдэгдэл дээр нь 15 мл 0,01 н давсны хучлинн уусмал нэмж усан банин дээр жаахан халааж уусгаад 2 дусал метилийн улааны уусмал нэмж хүчлийн илүүдлийг 0,01 н натрийн шүлтийн уусмалаар шингэнийг шар өнгөтэй болтол титрлэнэ. Алкалоид тус бүрийн тооны хэмжээ дараахь томъёогоор бодно.
a—10,01 н натрийн шултийн уусмалын эзлэхүүн, мл в—Түүхий эдийн жин, гр
У>—Алкалоидын нийлбэр агуулсан уусмалын эзлэхүүн, мл. Уг—Хроматограмм 'дээр дусаасан эзлэхүүн, мл Скополаминыг тооцох үед 0,00289-ын оронд 0,00303-аар бодно. Тооны тодорхойлолтын дүнг (Хүснэгт 1, 2-т) харуулав.
Хүснэгтэнд өгөгдсөн үзүүлэлтэнд шинжилгээ хийж үзэхэд хүн хорсын газрын дээрх ба доорхи хэсгүүдэд ихээхэн хэмжээний алкалоид байгаагаас гадна ургацын үе шатанд алкалоидын нийлбэрийн ба гиосциамин, скополамины хэмжээнд хөдөлгөөн гарсан байна. Хүн хорсын газрын дээрх хэсэгт түүний ургаж эхлэх ба цэцэглэлтийн үед алкалоид их хэмжээтэй агуулагдаж байхад газрын доорх хэсэгт ургамал цухуйж эхлэх ба хатаж унах үед алкалоид их байна. Онцлог нь гиосциамин ба скополамины хэмжээ бараг адилхан байна.
ДҮГНЭЛТ:
1. Хүн хорсын түүхий эдийн алкалоидын, нийлбэр нь алкалоид тус бүрийн хэмжээг тогтоох тооны тодорхойлолтын аргачлал боловсруулав.
- Ургацын үе шатанд хүн хорсын газрын дээрх ба доорхи хэсэгт агуулагдах алкалоидын нийлбэр хэмжээ өөрчлөгдөнө. Газрын дээрх хэсгийн ургаж эхлэх ба цэцэглэлтийн үед алкалоидын нийлбэр хэмжээ 0,8.—1,2%-д газрын доорхи хэсэгт ургамал хатаж унах үед 0,67%-д хүрнэ.
- Гадаадаас авдаг гуа хатны бэлдмэлүүдийг орлох эх орны үйлдвэрийн бэлдмэлүүдийг бэлтгэхэд түүхий эдийн эх сурвалж нь монгол орны нөхцөлд цэцэглэлтийн үед түуж бэлтгэсэн хүн хорсын газрын дээрх хэсэг болно.
2. Е. С. Грицаева, A. С. Прозоровский—«Аптечное дело», 1956, IV 25.
3. Ш И. Л и б и з о в—«Труды ВИЛАР», 1950, X, 157.
4. Г. К. Никон.ов—«Аптечное дело», 1956, V., 30.
5. Ф. И. Новиков, А. С.Прозоровский—«Аптечное дело», 1960, IV, 16.
6. Г. К/ Никонов—«Аптечное дело», 1957, II. 64
7. Г. К. Н и к о н о\\\'в—«Труды ВИЛАР», 1959, XI, |40.
8. В, А. Пешкова—Тезисы докладов научной конференции, посвяшенной итогам работ за 1961—6j2j Л. 1963. 117.
9. В. А. П е ш к о в a—Лекарственнохырьевые ресурсы Иркусткой области. 1965, . IV, 78.
10. Н. И. Т е л е ж к о—Ученые записи Пятигорского фармацевтического института. 1967, VI.
11. Л. Н. Ш а х н о в с к и й, С. В. Руакова, И. Л. Крылова—В печатн.
12. Фармакопея. СССР, X; 1968, 297.
13. С. Хандсурэн» В. В. Петренко—Анагаах ухааны дээд сургуулийн эрдэм шинжилгээний бичиг. УБ. 1969. 47.
14. С. Хандсүрэн, В. В. Петренко—Хүн хорсын алкалоидын чанарын найрлагыг судлах асуудалд. Анагаах ухаан. УБ, 1970, IV. 29.