АРДЫН ЭМНЭЛГИЙН ХҮРЭЭЛЭН
ХИМИЙН ХҮРЭЭЛЭН
Өгүүллийн PDF-ийг татах
К ФИТОХИМИЧЕСКОМУ ИССЛЕДОВАНИЮ ЗВЕЗДЧАТКИ РАЗВИЛИСТОЙ СЕМ. ГВОЗДИЧНЫХ (STELLARIA DICHOTOMA. CARYOPHYLLACEAE)
Ц. Цэндэм Д. Тэгшсурен Д.Сэлэнгэ
В результате иредварительного фитохимического исследования надземной части звездчатки развилистои, произрастающей в окрестностях г. Улан-батора, сбнаружены физиологически активные вещества-алкалоиды и тритерпеновых сапонины. Разработаны гравиметрические методы количественного анализа сумм алкалоидов и тритерпеновых сапонинов и установлене, что содержание суммы алкалоидов составляет 0,05%, а суммы тритерпеновых сапонинов-3%.
Баширын (Саrуорhyllасеае) овогт багтдаг ажигана (Stellaria)-ын зүйлүүд бол дорно дахины ардын эмнэлэгт өргөн хэрэглэгдэж байсан цаашид судлахад сонирхолтой эмийн ургамалд орно. Манай оронд ажиганын 15 зүйл ургадаг бөгөөд тэдгээрийн дотроос ацан ажигана (Stellaria dichotoma) нь хамгийн өргөн тархсан нөөц ихтэй ургамлын нэг юм [1]. 19-р зууны үед Агийн дацан (Зөвлөлт Бүриадын нутаг)-ийн эмч лам Лувсаншаравын нэгтгэсэн „Ман жор цад дуд дзий нь-юанбо" гэдэг эмийн судар бичигт 700 гаруй жор орсны 29 жоронд ацан ажиганын түүхий эд оржээ [2]. Энд ацан ажигакын үндсийг бусад эмийи ургамлуудтай хоршуулан голдуу амьсгалын замын үрэвсэл, цочмог болон архаг хатгалгаа, хөхүулэг ханиаданд хэрэглэж байжээ.
Монгол ардын эмнэлэгт мөн цусан хатгалгаа, бүгшүүлж, хүчтэй ханиалган амьсгаа давхцах, уушгины мэнгэр, сүрьеэ эмчлэх, халуун намдаах, цэр ховхлоход хэрэглэж байсан мэдээ бий [3]. Мөн ажиганы төрлийн ургамлуудыг зүрхний ажиллагааг идэвхжүүлэх, бөөр, уушгины өвчний үед [4], өвчин намдаахад [5] шарх хавдар анагаах, ясны бэртийг эмчлэхэд хэрэглэж байсан [6] тухай хэвлэлд бичигджээ.
Манай орны зарим судлаачид ацан ажиганын газрын дээд хэсгээс ханд бэлтгэж эм зүйн туршилт явуулсан нь уушгины үрэвсэлт өвчин намдаах, цэр хайлуулах зэрэг нөлөөтэй болохыг нотолжээ [7]. Харин ацан ажиганын химийн судалгааны талаар. хэвлэлийн мэдээлэл бидэнд одоогоор дайралдсангүй.
Ардын эмнэлэгт өргөн хэрэглэгдэж байсан уламжлал, манай. судлаач-эм зүйчдийн сонирхолтой нотолгооноос үндэслэн ацан ажиганын фитохимийн судалгааг явуулж физиологийн идэвхт бодисыг тодорхойлж цаашид эмнэлгийн практикт ашиглах зорилгоор уул ургамлын түүхий эдийг химийн аргаар стандартчилах хэрэгцээ урган гарч байгаа юм.
Бидний энэ удаагийн судалгааны зорилго нь ацан ажиганын газрын дээд хэсэгт фитохимийн урьдчилсан судалгаа явуулж зарим гол үйлчлэгч бодисын тооны тодорхойлолт хийх арга зүй боловсруулахад чиглэсэн болно.
Судалгааны материал, арга зүй, үр дүн, шүүмж. Улаанбаатар хот орчмоос цэцэглэлтийн нь үед (1981 оны 6. 7-р сард) түүсэн ацан ажиганын газрын дээд хэсэг (цэцэг, навч ишний хамт)-ийг судалгааны материал болгон хэрэглзв.
Ургамлын дээжийг гараар (1—2 мм) жижиглэж ханд бэлтгэсний дараа уул ханданд алкалоид, зүрхний гликозид, флаваноид, сапонин идээлэгч бодис, антрацены нэгдлүүд, эфирийн тос зэргийг фитохимийн шинжилгээний түгээмэл аргуудаар шинжлэн үзэв.
Алкалоидыг тодорхойлохдоо түүхий эдийг хлороформоор шүлтлэг орчинд хэд хэдэн удаа-хандлан өтгөрүүлсний (1 : 1 орчим болтол) дараа Драгендорфын урвал юмуу 5% цахиур вольфрамын хүчлийн уусмалаар [8] тундасжуулах урвал явуулж, зүрхний гликозидыг ус-спиртэн ханднаас, полифенолт нэгдлүүдийг урьдчилан салгасны дараа Ли-берман-Бурхардын болон Келлер-Килианийн урвалаар [9], флаваноидыг тодорхойлохдоо 95 % спиртэн хандын спиртийг нэрж ялгасны дараа үлдэгдлийг усанд уусгаж, усан уусмалаас цианидины урвалаар [10] тодорхойлов. Сапониныг усан ханднаас (1 : 10) хөөсрөлт, туулайн цусны гемолиз үүсгэх ерөнхий шинж чанараар, хүчиллэг (рН 1) ба шүлтлэг (рН 13) орчинд хөөсрөх байдлаар нь тритерпений болон стероид сапониныг ялгаруулан тодорхойлов [11]. Идээлэгч бодисыг мөн усан ханднаас желатины болон 0,2% төмөр аммоны цөрийн уусмалаар, антрацены нэгдлуүдийг усан ханднаас 10 % идэмхий натрийн уусмалаар, эфирийн тосыг Гинзбургийн аргаар [12] тус тус шинжлэв. Ийнхүү «фитохимийн урьдчилсан шинжилгээний үр дүнд алкалоид, тритерпений сапонин (гликозид) уул ургамлын газрын дээд хэсэгт агуулагдаж байгаа нь илрэв. Бусад биологийн идэвхт бодисууд дурдсан арга зүй хэрэглэн шинжлэхэд илэрсэнгүй. Сулруулсан цууны хүчлийн уусмал болон шүлтлэг орчинд хлороформоор 1: 10 харьцаагаар бэлтгэсэн ханд нь алкалоидын тундасжих урвал шууд өтөхгүй. байсан бөгөөд харин хандыг өтгөрүүлж баяжуулалт хийсний дараа нэмэх урвал өгч байв. Энэ нь алкалоид харьцангуй бага хэмжээтэй агуулагдаж байгааг гэрчилж байна.
Хөөсрөлт болон цусны гемолиз үүсгэх чанараараа ацан ажиганын газрын дээд хэсэг нь дунд зэргийн хэмжээний сапонин агуулсан түүхий эд гэж хэлж болох байна. Сапонины уламжлалыг тогтоохдоо хөөсрөлтийн рН нөхцөлөөс гадна тритерпений гликозидыг илрүүлэхэд орчин үед хамгийн өргөн хэрэглэгдэж байгаа нимгэн үеийн хроматографийн арга [13] хэрэглэв. Тухайлбал, түүхий эдийг метанолоор хандалж (1 : 10) шүүнэ. Шүүгдсэнээс силикагелийн бэхжүүлсэн үе (6 г силикагель, 0,6 г гипс, 17 мл ус) бүхий хавтгай шилэн дээр бутанол-этанол-аммиакийн (7:2:5) системд хроматографи тавина. Хроматограммыг агаарын температурт хатаасны дараа аагтай хүхрийн хүчлээр шүршиж 105°С-д 15 мин байлгана. Ингэхэд тритерпений гликозид байвал ягаан өнгийн толбо болон илэрнэ. Энэ аргаар шинжлэхэд агуулагдаж байгаа сапонин нь тритерпений уламжлалтай болох нь нотлогдлоо. Ацан ажиганын газрын дээд хэсгээс урьдчилсан судалгаагаар олдсон эдгээр нийлбэр нэгдлүүдийг ардын эмнэлэгт хэрэглэгдэж байсан уламжлал, эм зүйн судалгаагаар илэрсэн үйлчилгээ нөлөө бүхий физиологийн идэвхт бодисууд гэж тооцон үзэх боломжтой юм. Учир нь тритерпений уламжлалт гликозид бүхий олон ургамал (Glу-Cyrrhiza glabra, Glycyrrhiza, Leguminoseae, Polygala sibirica, Polygalaceae, Polemonium coeruleum, Polymonaceae, Primula officinalis, Primulaceae г.м)-ын түүхий эдийг амьсгалын замын төрөл бүрийн өвчинд өргөн хэрэглэдэг уламжлалтайгаас гадна ханиад намдаах, цэр ховхлох, амьсгалын төвийг сэргээх үйлчилгээтэй алкалоидыг (цитизин, термопсин г. м) олныг дурдаж болох билээ. Үүнийг үндэслэн уул ургамлын түүхий эдийг химийн аргаар стандартчилахад алкалоид ба тритерпений сапонин (гликозид)-ы тооны тодорхойлолтыг гол үзүүлэлт болгон шинжилгээний арга зүй боловсруулав.
Алкалоидын тооны тодорхойлолт. Жижиглэн нунтагласан 100 г ур-гамал авч 10 %-ийн шүвтрийн уусмалаар жигд чийглэж 1 цаг сайтар хутгаж битуү байлгасны дараа Сокслетын аппаратанд хийж хлороформоор 6 цаг хандална. Хлороформын хандыг шүүж авч уусгагчийг нэрж өтгөрүүлээд үлдэгдлийг 40, 30, 20, 10 мл 5 %-ийн хүхрийн хүчлийн бүлээн (30—40°С) уусмалаар уусгаж авна. Хүхрийн хүчлийн уусмалыг нэгтгэж хөргөсний дараа 250 мл-ийн багтаамжтай хуваагч юүлүүрт хийж диэтилийн эфирээр 3 удаа (30, 30, 20 мл) угаасны дараа хүчиллэг уусмалыг 20 %-ийн идэмхий натрийн уусмалаар шүлтжүүлнэ (рН = 10). Шүлтлэг уусмалаас алкалоидыг диэтилийн эфирээр алкалоидын чанарын урвал өгөхгүй болтол (7 удаа) хандалж авна. Дараа нь хлороформоор 5 удаа хандлалт хийнэ. Эфир ба хлороформын хандуудыг тус тусад нь нэгтгээд усгүй хүхэр хүчлийн натрийн давс хийж 4 цаг байлгасны дараа давсыг шүүж зайлуулаад вакуум ууршуулагчаар 20—30 мл болтол өтгөрүүлнэ. Үлдэгдлийг тогтмол жинтэй аягануудад хийж усан халаагуур дээр ууршуулсны дараа хатаах шүүгээнд 105°С-д тогтмол жинтэй болтол хатаагаад жигнэнэ.
Эфир ба хлороформд хандлагдсан нийт алкалоидын хэмжээ (Х)-г хувиар илэрхийлэн дараахь томьёогоор тодорхойлно. Үүнд:
Х=(a+b) *100/C
а—эфирийн хандны жин, г
Ь—хлороформы.н хандны жин, г .
c—шинжилтээнд авсан ургамлын жин, г
Нийт алкалоидыи хэмжээ нь хуурай түүхий эдийн жинд харьцуулан тооцоход дунджаар 0,05 % (0,04—0,07 хүртэл хувь) болж байна.
Тритерпений сапонины тооны тодорхойлолт 10г (нарийвчлан хэмжсэн) түүхий эдийг тус бүр 50 мл метанолоор 3—4 дахин 1—2 цаг хандалж шүүнэ. Шүүгдсийг вакуум нэрэгч дээр хуурай болтол нэрж үлдэгдлийг тус бүр 25 мл усаар 2 дахин зайлж авна. Усан уусмалуудыг нэгтгэн хуваагч юүлүүрт хийж тус бүр 25 мл бутанолоор 3—4 дахин зайлж бутанолын ханднуудыг нэгтгэнэ. Нэгтгэсэн бүтанолын хандыг вакуум ууршуулагчаар 20 мл орчим болтол өтгөрүүлж тогтмол жинтэй аяганд хийж усан халаагуурт ууршуулсны дараа 105°С-д тогтмол жинтэй болтол хатааж жинг хэмжинэ. Тритерпений гликозидын (нийлбэр) хэмжээ (х)-г хувиар илэрхийлэн дараах томъёогоор тодорхойлно. Үүнд:
Х=(a2 -b1) *100/C
а — дээжний хэмжээ, г
b- хоосон аяганы жин, г
c—хуурай үлдэгдэл бүхий аяганы жин, г
Тритерпений гликозидийн нийлбэр хэмжээ нь хуурай түүхий эдийн жинд харьцуулснаар дунджаар 3% болж байна. Эдгээр үзүүлэлтийг стандартын гол үзүүлэлт болгон оруулж ацан ажиганын өвсний түүхий эдийн УСТ-ыг үнэ стандартын улсын хороогоор батлуулж практикт нэвтрүүлэв.
Ардын эмнэлэгт өргөн хэрэглэгддэг уламжлалтац ажиганын төрлийн ургамлуудыг цаашид иж бүрэн судлан гол үйлчлэгч бодисуудыг дан байдлаар ялгаж авах, бүтэц байгуулалтыг тодорхойлох нь онол практикийн чухал ач холбогдолтой юм.
ДҮГНЭЛТ I. Ацан ажигана (Stellaria dichotoma. Caryophyllaceae)-ургамлын газрын дээд хэсэгт фитохимийн урьдчилсан судалгаа явуулж физиологийн идэвхт бодис алкалоид ба тритерпений сапонинтайг илрүүлэв.
2. Тэдгээр бодисуудын тооны тодорхойлолт хийх арга зүй боловсруулж алкалоид 0,05%, тритерпений сапонин 3,0% тус тус нийлбэр байдлаар агуулагдаж байгааг тодорхойлов.
2. Д.Ю.Буткус, К.Ф.Блинова. Труды Ленинградского химико-фа-мацевтического Института, Вопросы фармакогнозии 5, 247, Ленинград 1968.
3. Ц.Хайдав, Д.Чойжамц. Улсын нэр томъёоны комиссын мэдээ-№61, ШУА-ийн хэвлэл, Улаанбаатар, 1965.
4. С.Е.Землинский. Лекарственные растения СССР, „Медгиз\\\" Москва, 1958.
5. Энциклопедический еловарь лекарственных, эфирномасличных и ядовитых растении. Изд. сельскохозяйственной литературы, Москва, 1951.
6. А.Стрижев. Наука и жизнь №8. 151, 1979.
7. Ц.Хайдав, Х.Долгормаа. Ардын эмнэлгийн хүрээлэнгийн хэвлэгдээгүй материал, Улаанбаатар, 1981.
8. Г.В.Лазурьевский, И.В.Терентьева, Д.А.Шампурин Практические работы по химии природных соединений 319. Изд „Высшая школа\\\", Москва, 1966. .
9. А.В. Архинова, И.Э.Дзбановская и др. Практическое руководство по фармацевтической химии. 218-219. Изд „Медгиз\\\", Москва, 1959.
10. И.К.Никитина Труды ЛХФИ. Вопросы фармакогнозии, №4,. 159.1967.
11. Г.В.Лазурьевский. И.В.Терентьева, А.А.Шампурин. Практические работы по химии природных соединений 322. Изд „Высшая школа\\\" Москва, 1966.
12. Государственная фармакопея СССР X, 816. Изд „Медмцина\\\",. Москва, 1968.
13. Е.С.Кондратенко, Ж.М.Путиева, Н.К.Абубакиров. Журнал ХПС,.417, 1981. .
