1-“Шинэ анаагах ухаан” ДС
Өгүүллийн PDF-ийг татах
УАУ-д бөөрний өвчний талаарх ойлголт
Áàéðøèë: Áººð íü òàâàí öóëûí íýã, ãàäààä ò¿øìýë öóë áîëîé. Óñàí ìàõáîäòîé, õýâëèéí õîéä õàíàíä, ñýýð íóðóóíû 12-ð нугалмààñ, á¿ñýëõèéí íóðóóíû 3-ð нугалмûн õîîðîíä áàéðëàäàã áóóðöãèéí ÷èíýý õîñ ýðõòýí þì. Äîòîð òàëûн õýñãèéã Ẻðíèé ¿¿ä ãýõ áà öàãààí ñóäàë, ëóãøóóí ñóäàë, íàìæóóí ñóäàë íýâòýð÷, øýýс äàìæóóëàõ ñóäàë ãàð÷ äàâñãàíä íýâòýð÷ áàéíà.
Áººðíèé ¿éë: Óñàí ìàõáîäòîé, áàäãàíû îðøèõ îðîí áîëæ óñíû ¿éëèéã ¿éëäýí, óñíû öºâ áîëîõ øýýñèéã ÿëãàæ äàâñàã óðóó ÿâóóëíà .
Ä¿ð óðâàñàí áàäãàíû ã¿éõ ìºð òóë Ẻðíèé ºâ÷èí ¿¿ñâýýñ áàäãàí õèéí íºëººã õÿëáàð îëæ õàëóóí ÷àíàðòàé ºâ÷èí áàéñàí ÷ îðíû ýðõýýð íóóãäñàí õàëóóí áîëæ, ãàäàð øèíæ íü õ¿éòýí ÷àíàðòàé áîëíî1,2.
Áººðíèé ºâ÷íèé ç¿éë: Áººðíèé ºâ÷íèéã Óâèäàñûí ¿íäýñò 9 ç¿éëýýð õóâààí ºã¿¿ëñýí áàéäàã1,2,3,4,5. ¯¿íä :
- Áººðíèé õèé àðõàã ºâ÷èí
- Áººðíèé äàðãàí
- Áººðíèé õàëóóí
- Áººðíèé íóóãäñàí õàëóóí
- Áººðíèé äîðãèñîí õàëóóí
- Áººðíèé õýðõ ºâ÷èí
- Áººðíèé ñóäëûí áýòýã ºâ÷èí
- Áººðíèé ÷óëóóøèðñàí áýòýã
- Áººðíèé óñàí õàâàí ºâ÷èí çýðýã áîëíî.
.¯¿íýýñ çàðèì ýìãýãèéã àâ÷ ¿çâýë:
1. Бөөрний хий архаг өвчин
Òóñ ºâ÷èí áîë ãîëäóó òîãòâîðã¿éãýýð íóðóó ºâäºæ äîîä áèå õ¿éò îðãèí áèå õ¿éòýí îðãèæ, ÷èõ øóóãèõ, òîëãîé ýðãýõ çýðýã øèíæ òýìäãýýð èëýðäýã Ẻðíèé õ¿éòýí ÷àíàð á¿õèé àðõàã ºâ÷èí áîëíî. ¯¿íèéã áàñ Ẻðíèé õèé ÷ ãýäýã.
Õèé àðâèäàí Ẻð, ñàìñûí èë÷ äîðîéòñîíîîñ øàëòãààëæ ¿¿ñíý. Óóë ºâ÷èí íü õóó÷èðâàë óëìààð õ¿éòýí øàð óñ õàâñðàí óæèãøðàõ áîëíî. ¯¿íèé үүсэх íºõöºë нь ãîëäóó óðò õóãàöààãààð äîîðîîñîî äààð÷ æèíäýõ áóþó ÷èéãòýõ, õ¿éòýí îðîíä óðò õóãàöààãààð õàòóó õ¿÷èëñýí, õ¿éòýí ñýð¿¿í ÷àíàðòàé èäýý óíäààã õýòð¿¿ëñýí çýðãýýñ áîëíî.
Óóö íóðóóãààð íü ¿ðãýëæ òîãòâîðã¿é øèìøðýí ºâäºõ, ÿëàíãóÿà áýëõ¿¿ñíýýñ äîîø õ¿éòýí îðãèæ òîãòâîðã¿éãýýð õºøèæ ºâäºõèéí õàìò õºë íü óíæðàí ºâäºõ ñóæàà ìàõààð íü òàòàëäàí õºøèëäºíº. Òýð÷ëýí òºìñºãíèé äîðîîñ íü õ¿éòýí õºëñ ÷èéãëýõ áºãººä õààÿà øýýñ ÷àâäàãøèæ í¿¿ð ñýëõðýõ нь ÷ áóé. Õààÿà äóñàë öóâèðàõ áóþó øýýñíèé õîéíî öàéäàì ìýò öàãààí þì ãàðàõ íü ÷ áèé. Çàðèìäàà ÷èõ øóóãèæ, òîëãîé ýðãýæ, íîéð ìóóäàí, í¿ä ýðýýëæëýõ ìýòèéí õèé àðâèäñàíû øèíæ äàãàëäàí èëýðíý. Ñóäàë íü åðºíõèé人 õºíäèé áîëîâ÷ õî¸ð «÷àãèéí» ñóäàë íü äîîð áàéäàã. ßëàíãóÿà òýíãýð á¿ðõýã ñàëõè æàâàðòàé ºäºð ºâ÷èí õºäëºõ íü èë¿¿ áàéäàã1,2,3,4,5.
2. Бөөрний дарган
Òóñ ºâ÷èí áîë ãîëäóó íóðóóíû 14-ð нугалам ÿñ íü ãàäàãø ã¿äèéí ãàðàõ øèíæ òýìäãýýð èëðýõ íýã ç¿éëèéí íóðóóíû ÿñíû ºâ÷èí áîëíî.
Áèåèéí ìàõáîä òàìèðûí çîõèöîíãóé òýíöâýð àëäàãäàõûã äàãàëäàí õèé áà áàäãàí, øàð óñ õÿìðàëäàæ, Ẻðíèé àæèëëàãààã ãýìòýýñíýýñ øàëòãààëæ, ÿñíû òàìèð áàðàãäàí, Ẻðíèé ººðèéí áýë÷èð äýõ ÿëãàðàëòûí àæèëëàãààíû óðâàëò ¿¿ñ÷ òýðõ¿¿ ãýìòýë á¿õèé ¿åñèéí çàâñàð äàõü áàðèëäóóëàã÷ áàäãàíû ¿éëäýë ýâäýðñíýýñ áîëíî. ¯¿íèé íºõöºëä ãîëäóó óðò õóãàöààãààð ÷èéã íîéòîí îð÷èí àõóéä àìüäàðñàí áóþó õàòóó õ¿÷èëñýí, Ẻðíèé õèé àðõàã ºâ÷íèé õ¿íäðýëò, æè÷ äîðãèæ áýðòñýíèé óðõàã òîãòñîí çýðãýýñ áîëíî.
Óðò õóãàöààãààð íóðóóíû 14-ð ¿åñýýð ãîë÷èëæ íýã áóþó õýäýí ¿åñèéí çàâñðûí ìºãººðñ íü çóçààðàí, ¿åñ íü ñàëæ ã¿äèéæ ãàðààä îð÷èí òîéðîíä íü ýâýðøýýëýí ºâäºæ íóðóó íü áºãòºð áîëíî. Òýð÷ëýí íóðóóãàà ãýäèéëãýæ ÷àäàõã¿é áîëîí áèåèéí õºäºë㺺íä ñ¿ðõèé ñààòàëòàé áîëíî. Àõàð ñ¿¿ëíèé í¿õýýð íü øèìøðýí ºâäºæ, òººíºõ, ãóÿíû ñóæààãààð íü ìèí÷¿¿ðýõ íü áóé. ßëàíãóÿà òýíãýð á¿ðõýã áîëâîë íóðóó òººíºõ áà ÿñ ¿åñèéí ºâäºõ íü èõäýõèéí õàìò áèå íü ñóëьäàæ ýíä òýíä õºøèëäºí ºâäºõ çýðýã õèé õóÿí áóþó õ¿éòýí øàð óñíû ºâ÷íèé øèíæ äàãàëäàí èëðýõýýñ ãàäíà õýðâýý öóñ øàð õàâñàðñàí áîë õàëóóí øàð óñíû ºâ÷íèé øèíæ ÷ èëýð÷ áîëíî1,2,3,4,5.
3. Бөөрний халуун
Òóñ ºâ÷èí áîë öóñ øàðûí õàëóóí Ẻðºíä òîãòñîíîîñ үүдсэн Ẻðíèé õàëóóí ÷àíàð á¿õèé ºâ÷èí áîëíî. ¯¿íийг Ẻðíèé øèíý õàëóóí áà õóó÷èðñàí õàëóóí ãýæ 2 õóâààíà.
Øàëòãààí áà ºâ÷íèé ç¿é: Òóñ ºâ÷èí áîë ìàõáîä òàìèðûí çîõèöîíãóé òýíöâýð ýâäýð÷, öóñ øàðûí õàëóóí ¿¿ñýýä Ẻðºíä îðøñîíîîñ øàëòãààëàí ¿¿ñýõ áîëíî. Áººð áîë óñàí ìàõáîä á¿õèé öóë эрхтэн òóë õýäèéãýýð öóñ øàðûí õàëóóíààð øàëòãààëæ ¿¿ññýí ºâ÷èí áîëîõ áîëîâ÷ ºâ÷íèé ìàõáîä íü áàäãàí õàëóóí äèéëýíõ áàéäàã íü ò¿¿íèé íýã îíöëîã áîëíî. ßëàíãóÿà ºâ÷èí íü õóó÷ðàõ ¿åä áàäãàí õèé õàâñðàõ íü îëîí áàéäàã. ¯¿íèé íºõöºëä ãîëäóó ÷èéã íîéòîí èõòýé ãàçàðò óäààí õóãàöààãààð àæèëëàæ ÿäàðñàí, óíàæ òóñàõ çýðãýýð õ¿÷òýé äîðãèж гэмтсэн, ¿ë äààõ õ¿íä þìûã ºðãºæ õýòýðõèé õ¿÷èëñýí, õèæèã äàãøóóð ìýòèéí õàëóóí ºâ÷íèé õîð Ẻðºíä áóóñàí çýðýã áîëíî.
Áººðíèй õàëóóí: Õ¿¿õýä áàãà÷óóäàä îëîíтоо òîõèîëäîíî. Í¿ä, í¿¿ð ñýëõðýõ, öóñòàé øýýõ, øýýñ ºòãºðºõ áà öóñíû äàðàëò ºíäºðñºõ íü ¿¿íèé ãîë èëðýë ìºí. “Óâèäàñûí ¿íäýñ”-ò«…Áººðíèé õàëóóí áîë ÿâæ ñóóõ öàãò ºâäºõ áºãººä øýýõýä ñ¿â íü õîðñ÷, ìàõ ÿñíû çàâñðààð ÷èì ÷èãíýí ºâäºõ áîëíî» ãýæýý. Îëîíõ ºâ÷òºí íü ºâ÷èí îëîõîîñ óðüä õîîëîéí äàãøóóð õ¿ðñýí çýðýã õàëóóí ºâ÷íèé ò¿¿õòýé байдаг. Çîâõè, í¿¿ð ñýëõðýõ íü ºã뺺 áîññîí äàðóéä íýí òîäîðõîé ìýäýãäýõ þì. Îëîíõ ºâ÷òºíèé øýýñ íü áàãàñ÷, õààãäàõ, öóñòàé øýýõ, ýñõ¿ë øýýñ íü óëààí ºíãºòýé áîëîõ çýðãèéí øèíæ èëýðíý. Ñóäàë íü íàðèéí, ò¿ðãýí ëóãøèõ, õýë íü îõîð áºãººä óëáàð, ºíãºð íü öàéâàð, õýëíèé ãîëûí õºíäëºí øóãàìûí õî¸ð õàæóó õàðëàæ ¿çýãäýõ нь áóé. Õàëóóí èäýý ÿâäëóóä õîðëîíî.
Áººðíèé õóó÷èðñàí õàëóóí: Áººðíèé øèíý õàëóóí óæèãøèð÷ õóó÷èðñíààñ áîëíî. Èéìýýñ Ẻðíèé øèíý õàëóóíä íýðâýãäýæ ºíãºðñºí өгүүлэмжтэй áàéäàã. Áèå õàâàãíàõ, øýýñ õýâèéí áóñ áîëîõ áà íóðóó áýëõ¿¿ñýýð ºâäºõ çýðýã áîë ãîë øèíæ нь ìºí. ¯¿íä øýýñ ºòãºðºõ áóþó øàðëàõ, ñ¿¿æ áýëõ¿¿ñýýð áàãà çýðýã ºâäºõ, ¿äýýñ õîéø áèå àëæààæ ãàðûí àëãà, õºëèéí óëàíä õàëóóðàõ шинж илэрч áîëíî. Õýðâýý äàãøóóð õ¿ðâýë Ẻðíèé øèíý õàëóóíû çàðèì øèíæ ÷ èëýðíý. Ýíý íü õóó÷èðñàí õàëóóíû õºäëºëòèéí øèð¿¿äñýí øèíæ áîëíî.
Áººðíèé íóóãäñàí õàëóóí: Гàäàð øèíæäýý õ¿éòíèé èëðýëòýé áîëîâ÷, ìºí ÷àíàð íü õàëóóí áàéäàã Ẻðíèé õóóìãàé ¿çýãäýëò õàëóóí ºâ÷íèé íýã ç¿éë áîëíî. Áèåä öóñ øàðûí õàëóóí àðâèäàæ Ẻðөнд íºëººëºõºä Ẻðíèé ººðèéí îðíû îíöëîãèéí ýðõýýð áàäãàí õèé äàãàëäàí àðâèäàæ õÿìðàëäààä áàéãàà ¿åèéí èë÷èéí àæèëëàãààíä öî÷ìîãîîð ñýð¿¿íèé íºõöºëèéã ó÷ðóóëñíààñ øàëòãààëæ Ẻðíèé òàìèðûã äîðîéòóóëàí õàëóóí íóóãäàõ áîëíî.
Ýíý íü ãàäàð øèíæäýý õ¿éòýí áàéæ, õàëóóí íü áàäãàí õèéí äîîð á¿ðõýãäñýí òóë íóóãäñàí õàëóóí ãýæ íýðëýäýã. ¯¿íèé íºõöºëä ãîëäóó ºâ÷òºíèé ºâºðìºö ÷àíàð íü áàäãàí õèé äèéëýíõ, áàãà÷óóä áóþó õºãøäºä òîõèîëäñîí, òýð÷ëýí îðîí, öàã, àìüäðàëûí äàäàë, ºâ÷íèé ìàõáîä çýðãèéí îëîíõèä íü áàäãàí õèé àðâèäóóëàõ íºõöºë ó÷èðñàí áà äýýðõ ìýòèéí íºõöºë áàéäàëòàé íü õ¿ì¿¿ñèéí õèæèã äàãøóóð ìýòèéí õàëóóí ºâ÷íèé ýì÷èëãýýíèé ÿâöàä ýì çàñëûí õ¿÷èéã ýðòä¿¿ëñýí áóþó õýòð¿¿ëñýí çýðãýýñ áîëíî.
Ýõëýõäýý äàãøóóð òîìóó õ¿ðñýí ìýòýýð á¿õ áèå ýâã¿é áîëæ ¿å ãèø¿¿í áà íóðóóíû ñóæàà ìàõ äàãóó õºøèæ ºâäºõ áîëíî. Òýð÷ëýí áèå íü ÿäðàí òàìèðäàæ, ãàðûí àëãà áà õºëèéí óë õàëóóð÷, í¿¿ð í¿ä çîâõè íü º÷¿¿õýí ñýëõðýõ áºãººä òîñëîã øèã ¿çýãäýõ áîëíî. غíºäºº àì íü ñ¿ðõèé õàòàõ áºãººä ãàøóóðíà. Õýñýã õýñýã õºëñ ãàð÷, õààÿà õàìðààñ íü öóñ ãàðàõ áºãººä øºíºäºº íîéð áàãà, ºäºðòºº íîéð èõ áîëäîã áºãººä ¿äèéí õîéíî áèå íü º÷¿¿õýí õàëóóðíà. Õýðâýý ºâ÷èí íü õ¿íäýðâýë õàâàí íü èõýñ÷ óñàí õàâàí ºâ÷èí áîëíî1,2,3,4,5.
4. Бөөрний хэрх өвчин
Энэ бол хэрх өвчний халуун нь бөөрөнд бууснаас болж үүссэн өвчин болно. Хэрх өвчний халуун нь бөөрөнд бууж бөөрний тамирыг доройтуулан алдагдуулсанаар тус оронд тунгалаг цөвийн ялгаралтын чадвар муудаж, бөөрөнд шар усны халууны гэмтэл үүсснээс шалтгаалж үүснэ. Үүний нөхцөлд голдуу хэрх өвчний урхаг гэмийн сарнилт хийгээд урт хугацаагаар дороос даарч чийгтсэн буюу хурц тослог ба давслаг зүйлийн идээ ундааг хэтрүүлсэн, халуун орчин тойронд хатуу хүчилсэн зэрэг болно. Хэрх өвчнөөр өвдсөн өгүүлэмжтэй бөгөөд голдуу нуруугаар үе гишүүн хэрж өвдөх зэрэг хэрх өвчний ерөнхий шинж илэрч, бөөрний цулд болсон нөлөөллөөр бэлхүүснээс доош бүгд өвдөх бөгөөд ялангуяа ханиаж найтаахад сүүжний нүхээр доргиж сүрхий эвэршээлэх, нуруу хөших, хүзүү эргэж чадахгүй болох, шөнө дундаас өмнө өвчний эвэршээл хүнд, шөнө дундаас хойш баахан амгалан болох ба архи, бүлээн шимлэг зүйлийг уусны сүүлээр бие нь халуурах зэргийн шинж илэрнэ1,2,3,4,5.
5. Бөөрний усан хаван өвчин
Òóñ ºâ÷èí áîë ãîëäóó Ẻðíèé ãýìòëýýñ øàëòãààëæ, á¿õ áèåä óñëàãèéí õýìæýý àðâèäàí, í¿¿ð öàðàéíààñ ýõëýí õàâàãíàõ øèíæ òýìäãýýð èëýðäýã Ẻðíèé àðõàã ºâ÷íèé íýã ç¿éë áîëíî.
Ýíý íü áèåèéí ìàõáîä òàìèðûí çîõèöîíãóé òýíöâýð ýâäðýõèéã äàãàëäàí Ẻðíèé òàìèð ìóóäàæ, ò¿¿íèé òóíãàëàã öºâèéí ÿëãàðàëòûí àæèëëàãàà äîðîéòñîíîîñ øàëòãààëæ ¿¿ññýí óñëàã ç¿éëèéã õèéãýýð á¿õ áèåä ñàðíèóëñíààñ ¿¿ñýõ òóë ¿¿íèéã ýðòíèé çîõèîëä «ñóäëûí àì óðâàæ øýýñ öóãëàðñàí óñàí õàâàí» ãýæ íýðëýäýã.
¯¿íèé íºõöºëä ãîëäóó Ẻðíèé öàéâàð õàâàí, ñóâàã õàâàí çýðýã Ẻðíèé àðõàã ÷àíàð á¿õèé ºâ÷í¿¿äèéí õ¿íäðýëò, ÷èéã íîéòîí îðîí ñóóöàíä óðò õóãàöààãààð ñóóñàí õèéãýýä õàòóó õ¿÷ëýõ, óíàæ òóñàõ ìýò áèåèéí ÿâäàë ìºðèéí áóðóóäëûí ãýì, àñàð õ¿éòýí ÷àíàðòàé áóþó ñýð¿¿í, äàâñëàã, óñëàã ç¿éëèéí èäýý óíäààã õýòð¿¿ëñýí, òóíãàëãèéí õîðäëîãî áîëíî. Í¿¿ð öàðàéíààñ ýõëýí ààæìààð ä¿¿ðòýë õàâàãíàõ áîëíî. Ãýâ÷ í¿¿ð áîëîí õýâëèéí õàâàí íü õàðüöàíãóéãààð èë¿¿ áàéäàã. Ýíý áîë ºâ÷íèé áàéäàë òóí õ¿íäýðñíèé îíöëîã áîëîõ þì. ¯¿íèé çýðýãöýý èäýý óíäààíû äóðøèë ìóóäàæ, õîäîîä ãýäýñíèé îð÷èì ýâã¿é áîëîí àì õàòàõ áºãººä ìóóõàé ¿íýð ãàð÷, àì çàâààðàõ áà áóéë çàâüæ îð÷ìîîð øàëáàðäàã. Íóðóó áýëõ¿¿ñýýð íü õºøèí ºâäºæ, äîòîð áà÷èìäàõ, àìüñãàë äàâõöàõ, òîëãîé ýðãýõ, øýýñíèé õýìæýý íü áàãàñ÷, øàð ºíãºòýé áîëäîã1,2,3,4,5.
2. Хөдөөгийн бираага
Ëàòèí íýð:Thlaspi arvense L. ( Cruciferaceae)
ªºð íýðñ: Õýíãýðýã ºâñ, òîëüò ºâñ, òàâõàé ºâñ
Îâîã : Òîîíîëæèí öýöýãòýí ( Cruciferaceae)
|
Thlaspi arvense |
Áîòàíèê øèíæ: Îðîéí õýñýãòýý öººí ñàëààòàé 15-50 ñì ºíäºð óðãàäàã, ýíãèéí èøòýé, á¿òýí þìóó õîòîí ø¿äëýã çàõòàé, ãîíçãîéâòîð çóóâãàð þìóó þëäýðõ¿¿, èøýý îðîîñîí íàâ÷òàé, íýã áóþó îëîí íàñò ºâñëºã óðãàìàë. Öàãààí ýñâýë ÿãààí ºíãèéí áàìáàéðõóó çàëàà áàã öýöýãòýé. Ãýðöýã íü õàâòãàé áóþó áàðàã äóãóé õýëáýðòýé, ºðãºí äàëàâ÷ëàã, îðоéäîî íàðèéí óõàìòàé. ¯¿ðýíäýý õîâèëòîé, áàðààí õ¿ðýí ºíãèéí 2 þìóó îëîí ¿ðòýé.7,8,9,10,11,13
Ãàçàð ç¿éí òàðõàëò:Õºâñãºë, Õýíòèé, Õàíãàé, Ìîíãîë Äàãóóð, Õîâä, Ìîíãîë –Àëòàé, Ãîâü-Àëòàéí тойрогò òàðèà, íîãîîíû òàëáàé, õîò ñóóðèí ãàçðóóä, àéëûí áóóðèíä óðãàäàã.
Õèìèéí á¿ðýëäýõ¿¿í: Ñ âèòàìèí íàâ÷èíä 85.6-477ìã% õ¿ðòýë, ¿íäñýíä 17ìã% îð÷èì, æèìñýíä 442%, èøýíä 175ìã% орчим агуулагдана. Ãàçàðын äýýðõ õýñýãò ñèíèãðèí õýìýýõ ãëèêîçèä, êâåðöåòèí áà êåìïôåðîëûí ãëèêîçèä, ñàïîíèí, àëêîëîèä, ãè÷èéí òîñ, òèîãëèêîçèä àãóóëàãäàíà. ¯ðýíä 0.46% îð÷èì õ¿õýðëýã íýãäýë áàéõ áà çàäðàõäàà 0.836% ãè÷èéí ýôèðèéí òîñ, ñèíèãðèí õýìýýõ ãëèêîçèä ìºí äóòóó öàðöäàã ººõºí òîñ 20- 34% байх áºãººä ò¿¿íèé íàéðëàãàä ýðóêèéí õ¿÷èë (35.1% ) çîíõèëñîí ëèíîë, ëåíîëåéíû õ¿÷èë, îëåéíû õ¿÷èë çýðýã 10 ãàðóé ººõºí õ¿÷èë агуулагдана12.
Óëàìæëàëò áà îð÷èí ¿åèéí àíàãààõ óõààíä õýðýãëýõ: ίÀÓ-ä “Òàìåòà-3”áýëäìýëèéí íàéðëàãàíä îðæ Ẻðíèé àðõàã áîëîí õóðö ¿ðýâñëèéí ¿åä, “Ñêëåðîí” ýìèéí íàéðëàãàíä ¿ð õýëáýðýýð îðæ ñóäàñ õàòóóðàõ, öóñíû äàðàëò èõñýõ ºâ÷èíä õýðýãëýæ áàéíà. ̺í ãàçðûí äýýðõ õýñãèéã õàíä, ÷àíàìàë, íîãîîíû ø¿¿ñ õýëáýðýýð ç¿ðõíèé òèòýì ñóäàñ íàðèéñàõ, øàðëàõ, çàëãèóð, ã¿éëñýí áóë÷èðõàéí ¿ðýâñýë, öàãààí õîðõîé òóóëãàõ, ÷èõðèéí øèæèí, õîîëíû øèíãýö ñàéæðóóëàõ, õîäîîäíû õ¿÷èëëýãèéã áóóðóóëàõ, àðüñ зэрэг ºâ÷íèé ¿åä óóæ, øàâøèæ, ò¿ðõýх ба çàéëàõ õýëáýðýýð õýðýãëýäýã ãýæýý.
̺í öóñàí äàõü ººõ òîñíû áîäèñóóäûã áóóðóóëàõ, ýñèéí ìåìáðàíààñ õîëåñòåðèíûã çàéëóóëæ, ÈÍËÏ-ûí õýìæýýã èõýñãýí, àòåðîñêëåðîçûí ýñðýã ¿éëäýëòýé áîëîõûã òîãòîîñîí áàéíà (Ã.Íàðàíöýöýã 1998).
Амт, чадал, эрдэм: Гашуун амттай, бүлээн, тослог, хөнгөн, эелдэг чадалтай. Бөөрний тамирыг сайжруулж, халууныг нядлах, дурыг нээх, шээлгэх, хүчжүүлэх чадалтай тул бөөрний бэртсэн халуун, бөөрөнд халуун нуугдсан, бөөрний доргисон гэм, ууц нуруугаар өвдөх, шээс хоригдох, эр бэлэг сулрах, өндгөвч умайн үрэвсэл болон хавдар, дусал цувирах, үргүй болох, цус өтгөрөх, сарын хирийн хямрал зэрэг өвчний үед“Бираага-5”“Гоюу-9”, “Бираага-14”, “Гиван-12”, “Бираага-13” зэрэг жоронд хөл болгон хэрэглэнэ6,7,9,10,11.
1. Ñàðàíöýöýã Á., Ýðäýíý Ö., Àìáàãà Ì., Óëàìæëàëò àíàãààõ óõààíû ¿íäñýí îíîëûí ëåêö, ÓÁ., 2001 îí, 100õ
2. Àìáàãà Ì., Ñàðàíöýöýã Á., Áîëä Ø., Óëàìæëàëò àíàãààõ óõààíû ýð¿¿ë ç¿é, ºâ÷íèé ç¿é, óðüä÷èëàí ñýðãèéëýëò, îíîøëîãîî, ýì÷èëãýýíèé ¿íäýñ, ÓÁ, 2001 îí, 153õ
3. Àíàãààõ óõààíû äºðâºí ¿íäýñ., Òóìáàà êðèëëä áóóëãàñàí, ÓÁ, 1991 îí, 342-344õ
4. Ñ¿ðýíæàâ Æ., Äîòîð ºâ÷èí ñóäëàë, ÓÁ., 2002 îí, 201-210õ
5. Ï¿ðýâ Ò., Ìîíãîëûí óëàìæëàëò àíàãààõ óõààí, ÓÁ, 2009 îí, 372-382õ
6. Àìáàãà Ì., Ñàðàíöýöýã Á., Áîëä Ø., Äàí áà íèéëìýë óëàìæëàëò ýìèéí æàãñààëò, òýäãýýðèéí çîõèñòîé õýðýãëýý, ÓÁ., 1999 îí, 90, 134õ
7. ЛигааУ., ДаваасүрэнБ., НинжилН., “Монгол орны эмийн ургамлыг өрнө дорны анагаах ухаанд хэрэглэхүй”, УБ 2005 îí, 96, 181, 220, 473, 487õ
8. Bîëîäÿ Ö., Öýðýíáàäàì Ä., Ëàìæàâ Ö., Ìîíãîë îðíû ýìèéí óðãàìàë, ÓÁ 2008., 212-216õ
9. Ìîíãîë ýìèéí æîðûí ýìõýòãýë, (ìîíãîë áè÷ãýýñ êðèëëä áóóëãàñàí) ÓÁ, 2008 îí
10. Ãàíáàÿð ß., Ìîíãîë ýìèéí æîðûí àâëàãà, ÓÁ., 2001 îí
11. Îëäîõ Ñ., Öýðýíöîî Á., Áàòõóÿã Ï., Ìîíãîë ýìèéí ñóäëàë, ÓÁ, 2009 îí
12. Íàðàíöýöýã Ã., ”պ人ãèéí áèðààãà- Tlaspi arvenseL. ” óðãàìëûí ôàðìàêîëîãèéí ñóäàëãàà. ÀÓ- íû äîêòîðûí çýðýã ãîðèëñîí íýã ñýäýâò á¿òýýëèéí õóðààíãóé, ÓÁ., 1994 он
13. Ахтолхын Ò., “Сэма-5 шинэбэлдмэлийí – бөөр хамгаалах үйлдлийн фармакалоги судалгаа” Улаанбаатар хот. 2010 он. Магистрын зэрэг горилсон нэг сэдэвт бүтээлèéí õóðààíãóé.
