Монголын Анагаахын Сэтгүүлүүдийн Холбоо (МАСХ)
Онош, 2009, (44), 2009.No4(044)
НОБЕЛИЙН ШАГНАЛ ХҮРТСЭН АНАГААХЫН САЛБАРЫН ЭРДЭМТДИЙН ТУХАЙ
( Лекц )
2009 оны Нобелийн шагнал хүртсэн эрдэмтдийн тухай интернет мэдээ, анагаах ухааны ертөнц сэтгүүлд нийтлэгдсэн судалгааны өгүүллээс хэвлэлд бэлтгэсэн ЭМШУИС-ийн багш АУ-ны доктор, профессор Б.Ганбаатар, АУ-ны доктор, С.Бадамжав, АУ-ны магистрант А.Аварзэд
 
 
Абстракт
2009 оны Нобелийн шагналт ХБНГУлсын эрдэмтэн Harald zur Hausen
Товч намтар: ХБНГ улсын Гелсенкирхен-Буэр тосгонд 1936 оны 3-р сарын 11-нд төрсөн. Бонн, Гамбург, Дюссельдорф-ийн их сургуулийг Анагаах ухааны мэргэжлээр төгсч 1960 онд Анагаах ухааны докторын зэрэг (Dr.med) хамгаалж, Дюсселдорфийн их сургуулийн микробиологийн хүрээлэн, Филадельфийн хүүхдийн эмнэлгийн вирус судлалын салбар, Бюрцбургийн их сургуулийн вирус судлалын хүрээлэнд эрдэм шинжилгээний ажилтан, эмч судлаач, 1972 оноос Эрланген Нюрнбургийн их сургуулийн вирус судлалын тэнхмийн профессор, 1977 онд Фрейбургийн их сургуулийн вирус судлалын тэнхмийн профессор, 1983 оноос 2003 оныг хүртэл 20 жил Хейдельбург дэхь Германы хавдрын судалгааны төвийн эрдэм шинжилгээ эрхэлсэн захирлаар ажиллаж байгаад 2003 оноос Хайлле хотын Байгаль шинжлэл анагаахын ухааны Леополдина Академийн дэд ерөнхийлөгчөөөр ажиллаж байна. ХБНГУ-ын Анагаахын ухааны ертөнц (Мedizin-Welt-MW) сэтгүүлээс Нобелийн шагналт анагаах ухааны доктор профессор Харалд цур Хаузентай хийсэн ярилцлага. 
Хүний папиллома вирусыг 1972 оноос эхлэн судлаж умайн хүзүүний хорт хавдар үүсгэгч папиллома вирусын штаммын хувилбарыг илрүүлэн тогтоож, вирусын геномын бүтцийг нарийвчлан судлах судалгааны арга боловсруулан, умайн хүзүүний хавдараас сэргийлэх вакцин бүтээх судалгааг 34 жил туршиж шантралгүй хөдөлмөрлөсний үр дүнд Харалд цур Хаузений бүтээсэн вакциныг 2006 оноос эхлэн практик хэрэглээнд нэвтрүүлээд байгаа билээ. Нобелийн шагналын хорооноос Харалд цур Хаузений бүтээлийг хүндэтгэж хорт хавдартай тэмцэх түүхэнд “Aurea Mediocritas” жишиг болсон шинжлэх ухааны доривтой бүтээл хэмээн тэмдэглэсэн байна. 
Харалд цур Хаузен 
MW: Умайн хүзүүний хорт хавдраас сэргийлэх вакциныг дэлхий дахинд хүлээн зөвшөөрч, практик хэрэглээний зааврыг саяхнаас бүх нийтэд зориулан хэвлэн нийтэлж эхэлсэн. Бэлгийн харьцаанд орохын өмнө энэ вакциныг хэрэглэж болох тухай хэвлэлд мэдээлжээ. Мөн ам залгиурын хавдар, шулуун гэдэсний хавдраас сэргийлэхэд бас хэрэглэнэ гэж тэмдэглэсэн байна. Гэхдээ энэ талаар дэлгэрэнгүй тайлбар нийтлэгдээгүй байгааг бодоход тухайн чиглэлээр хийгдсэн судалгаа ховор байгаа юм болов уу гэж санагдсан. Вакциныг 3 удаа хэрэглэхэд 500 орчим Евро-гийн өртөгтэй, хамгаалах чадвар нь эмнэлзүйн ажиглалтын хугацааны үзүүлэлтээр 10 гаруй жил гэж мэдээлэгдсэн байна. Та өөрийн нээлт туурвисан бүтээлдээ энэ вакциныг өсвөр насныханд хэрэглэж болно гэж үздэг. Профессор Цур Хаузен та Герман оронд төдийгүй дэлхий нийтэд танигдах боллоо. Герман орны бүх эмийн санд таны вакцин нийлүүлэгдэж зохих ёсны зөвшөөрөл шийдвэр нь гарчихсан байна. Умайн хүзүүний хорт хавдраас өөрийгөө бүрэн сэргийлэх итгэл найдвар хүмүүст төрөх болжээ гэдгийг хэвлэлийн тойм мэдээллээс харж байна. Энэ талаар таны санал бодлыг товч сонсоё гэсэн юм? 
Профессор Харалд цур Хаузен: тун саяхан манай улс вакциныг нийтийн хэрэглээнд зөвшөөрч холбогдох шийдвэр заавар журам нь гарлаа. Түүнчлэн АНУ, Мексик, Австрали зэрэг хэд хэдэн улс оронд хэрэглээд эхэлчихсэн. Умайн хүзүүний хорт хавдраас вакцин сэргийлж чадна гэдэг олон түмний итгэлийг цаг хугацаа улам баталгаажуулах байхаа. Гепатитын В вирусын вакциныг практикт хэрэглээд тодорхой хугацаа өнгөрсөн. Энэ хугацаанд судлаачдын ойлгож мэдэрсэн зүйл гэвэл В вирусын халдварт өртөхгүй байх юм бол В вирусын шалтгаант элэгний хорт хавдраар өвчлөх эрсдэл буурах юм байна гэдгийг амьдрал практик бидэнд ойлгуулчихлаа. Үүнтэй адилхан ойлгоход болно. 
MW: Папиллома вирусийн хавдраас сэргийлэх вакциныг бүтээхэд их хөдөлмөр хөрөнгө зарцуулсан байх. Энэ талаар мэдээлэл тун бага байгаа болохоор умайн хүзүүний хорт хавдраас сэргийлэх вакцин гэнэт гараад ирчихсэн мэт ойлголт хүмүүст төрдөг бололтой? 
Цур Хаузен:  Нөр их хөдөлмөр гэнэтийн амжилтанд хүргэнэ. Гэхдээ энэ бас заримдаа өрөөсгөл ойлголт шиг санагддаг. Цаг хугацааны хувьд их тэвчээр шаардана, хөдөлмөрлөнө гэдэг бол мөнгө хөрөнгө их зарцуулна. Нэн ялангуяа эмнэлзүйн туршилт түүний үр дүнг баталгаажуулахад тэсвэр тэвчээр шалгасандаа тэвчээртэй гэхдээ тодорхой зорилготой ажиллахад цаг хугацаа шинэ, шинэ санаа төрүүлдэг. Энэ нь яваандаа туршлага болон хуримтлагдаад папиллома вирусийн вакцин бүтээх шинэ бодол болон цэгцэрсэн. Харин бүх нийтийн хэрэглээнд зах зээлд гаргах гэж их цаг хугацаа алдагдсан гэж би бодож байдаг хүн дээ. Одоо нийтийн хэрэглээнд гарчихлаа гэж бодохоор таатай санагдах юм. 
MW: Вакцин бүтээхэд ер нь хэдий хэмжээний хугацаа шаардагдсан бол? 
Цур Хаузен: Папиллома вирусийн судалгааны ажлыг 1972 оноос эхэлсэн. Вакцин бүтээх ажил үндсэндээ 34 жилийн туршилт судалгааны үр дүн, Папиллома  вирус умайн хүзүүний хавдрын үүсгэгч мөн эсэхийг батлах туршилт эхлээд хийж, 1983-1984 онд умайн хүзүүний хавдартай хүмүүсийн сорьцноос вирусийн хэд хэдэн төрөл зүйлийг ялган дүйж, геномын бүтцийг тогтоон эцэст нь ялган авсан вирусын омгийг вакцины туршилтанд оруулж, вакцин бүтээх нуклеотид буюу эсрэгбие өдөөгч, эсрэгтөрөгчийн геномыг тодорхойлж авсан. Ингээд вакцин бүтээх ажил өрнөж зөвхөн энэ ажилд бидний 10 жилийн хөдөлмөр шингэсэн. Хамгийн давшгүй мэт хэцүү туршилт судалгаа бол бидний ялган дүйсэн омгийг эсийн өсгөвөрт дасгаж сэлгүүлэн, тогтворжуулах ажил үнэхээр амаргүй байсан даа. 
MW: Бүтээл тань олонд танил болж таны нэр хүнд их өсч байна. Германы жишгээр авч үзвэл умайн хүзүүний хавдраар жилд хэр олон эмэгтэй өвчилж, нас баралт ямар үзүүлэлттэй байдаг бол?
Цур Хаузен: Герман орны статистикаар жилд дунджаар 6000 орчим эмэгтэйчүүдэд умайн хүзүүний хавдар оношлогдож 2000 орчим нь зөвхөн энэ хавдрын шалтгаанаар нас бардаг. Энэ бол эрт оношилж болох өвчний хувьд өндөр үзүүлэлт. Умайн хүзүүний хавдрын урьтал үе болон эрт оношлох боломжийг хүмүүс сайн ойлгож эмчлэгдэх хязгаар хяналтаас гарчхаагүй байвал ялангуяа эсийн бүтцийн шилжин хувиралт хэмээх тэр үзүүлэлт нь анагаах ухааны өнөөгийн хүрсэн, буцааж болох хяналтын хязгаарт байхад эмчлэгдэх магадлалтай. Эмнэлэгт хандаж эмчид анх үзүүлж буй хүмүүсийн дотор дунджаар 100 мянган тохиолдолд цөөнгүй хувь нь умайн хүзүүний эсийн (дисплази) өөрчлөлт эрсдлийнхээ түвшинд хүрчихсэн байдаг нь тун харамсалтай. Би Герман орны жишээн дээр энэ тоо баримтыг хэлж байгааг дахин сануулья.
MW: Умайн хүзүүний хавдрын урьтал шатанд онош тавиулсан тохиолдолд мэс заслын аргаар эмчлэгдэх үү?
Цур Хаузен: Эрт оношлогдсон хавдрын урьтал үед мэс ажилбар үр дүнтэй. Гэхдээ мэс ажилбарын дараах хяналт гэж бий л дээ. 
MW: Умайн хүзүүний хавдрын вакцин тариулаад сэргийлэх эсвэл мэс засал хийлгэх хувь гэсэн энэ хоёр үзүүлэлтийн харьцаа алс хэтдээ ямар байх бол?
Цур Хаузен: Бидний урьдчилсан үзүүлэлтээр вакцины үр дүн 70-80% байгаа. Умайн хүзүүний хавдар үүсгэгч папиллома вирусын 15 төрөл (Virustyp) тодорхойлогдлоо. Тэдгээрээс 16, 18 төрөл бол хавдрын үед зонхилон илэрдэг. 16 төрөл гэхэд 50%-ийг эзэлж байхад, 18 төрөл 20%-ийг эзэлнэ. Юуны өмнө папиллома вирусын төрлийг тодорхойлж тухайн төрөлд тохирсон вакцины хэрэглэнэ. Ийм тохиолдолд умайн хүзүүний хавдраас сэргийлэх вакцины үр дүн тогтоогдоно. Вирусын төрөл, зүйл тогтоох шинжилгээ хийлгүйгээр тэрчлэн тухайн насны бүлгийн хүн амын дундах тархвар зүйн үзүүлэлтийг харгалзан үзэлгүйгээр вакцин тарьна гэдэг энэ бол үнэндээ шинжлэх ухаанд харш, эмчийн ёс зүйн төдийгүй хүний эрх зөрчигдөх аюулд хүргэнэ. Энэ бүхнээс харахад анагаах ухааны нарийн мэргэжлийн өвөрмөц шийдлээр асуудлыг зохицуулдаг гэдэг нь ойлгогдох байх. Туршилт судалгааны явцад ажиглагдсан зүйл гэвэл вирусын 31, 45 төрөл хавдар өдөөх шинж чанартай болох нь мэдрэгдсэн тэгэхлээр уг төрөл эрсдэл ихтэй төрөлд хамаарагдаж болзошгүй байгаа. Үүнээс үзвэл бас тухайн төрлөөс сэргийлэх вакцины хувилбарыг хэрэглэх хэрэгтэй болно. Ингээд нэгтгэн тооцоолвол вакцины үр дүнгийн шалгуур үзүүлэлт 80%-тай байгаа юм. 
MW: Вакцин үйлдвэрлэгчийн сурталчилгаанд 100% хамгаалах найдвартай гэсэн мэдээ цацагдаад байгаа, тэд ингэж хэлэх эрхтэй гэж үү?
Цур Хаузен: Хэн нэгэн хүнд шинжилгээгээр папиллома вирусын халдвар илрээгүй гэдэг нь тогтоогдсон нөхцөлд тэр төрөлд хамаарагдах вакцин тариулна. Энэ бол вакцины тохирсон омгийн халдвараас хамгаалагдана гэсэн үг бөгөөд хавдрын аюулаас хол байх болно. Энэ утгаар нь авч үзвэл үйлдвэрлэгч 100% хамгаална гэж сурталчлах боломжтой. Сурталчилгааны ард анагаах ухааны шинжилгээний нарийн үзүүлэлтийн тодорхой хэсэг гээгдчихсэн байгааг та бүхэн одоо анзаарч байгаа байх. Гэхдээ вирусын аль төрөл, зүйл шинжилгээнд илрэв гэдгийг анхаарч эсийн өөрчлөлтийн байдлаас хамаарч тухайн төрөлд хамаарагдах вакцин тариуллаа гэж бодоход эрсдэлийг хяналтын явцад нь л тогтооно. Эмнэлгийн мэргэжлийн энэ нарийн үзүүлэлтийг хайхралгүй зүгээр л 100% найдвартай гээд сурталчлаад байж болохгүй дээ. Анагаах ухааны нарийн мэргэжлийн нэр томьёо, үг хэллэг утга агуулгыг зөв ухаарч энгийн ярианы хэллэгт буулгахдаа бизнесийн бус, шинжлэх ухаанч чанараар хандах нь чухал байдаг болохоор үйлдвэрлэгч нэр хүндээ алдчихгүй байхын тулд Европын улс оронд баримталж байдаг журам дүрмээс хазайхгүй байх болов уу гэдэгт итгэж байна. 
Папиллома вирусын хэд хэдэн омог агуулсан олон цэнт (поливалент) вакцин үйлдвэрлэж байна. Бэлэг эрхтэнд гардаг шовх ур (genital warzen) –ийг папиллома вирусын 6, 11 төрөл үүсгэдэг. Энэ төрөлд хамаарагдах омгоор үйлдвэрлэсэн вакциныг хэрэглэсний дараа 16, 18 омгийн вакцин тарих шаардлагатай. Хэрэв шинжилгээгээр вирусын 16 төрөл илэрвэл тухайн омгийн вакцин хэрэглээд 6, 11, 18 төрлөөс хамгаалах вакцин тарина гэсэн үг. Манай судалгааны групп дээр дурьдсан папиллома вирусын омгийг сайтар судалж судалгааны бусад багт илтгэж дэлхийн бүх лабораторит судалгааны аргазүйг мэдээлсэн. 
MW: Сайхан амжилт, ирээдүйтэй ажил үйлс, асуудлын гол утга учир хэдийд хэдэн насанд нь вакцин тарих вэ гэдэгт л хамаг учир оршиж байх шиг?
Цур Хаузен: Халдварт өртөх эрсдэлтэй үе бол бэлгийн харьцаанд орохын өмнөх нас, энэ үед нь хүний папиллома вирусын халдвараас сэргийлэх нь найдвартай гэж би үзэж байгаа. Миний баримталж буй анагаах ухааны зөвлөмж бол 9-15 насны охидыг вакцинд хамруулж чадах юм бол умайн хүзүүний хорт хавдраас ангижрах түүхэн тодорхой үе шатыг хүн төрөлхтөн үзэх байх гэж бодож итгэж явдаг хүн дээ. Харамсалтай нь энэ зөвлөмжийг тоомсорлохгүй юм уу эсвэл ойлгохгүй байгаа бололтой. Энэ бол хэт болгоомжлол юм болов уу даа эсвэл тун их алдаа гэж хэлэх хэрэгтэй. Өртөж болох эрсдлээс өөрийг хамгаалахыг залуус эрмэлзэхгүй байгаагийн учир шалтгааныг тайлбарлах үндэслэлийг бид олж харахгүй байна. Бэлгийн харьцаанд орсноор папиллома вирус халдварлах нөхцөл бүрдэнэ. Тэгэхлээр эрэгтэй, эмэгтэй хэн ч бай хоёулаа вакцин тариулахад зарцуулах вакцины өртгийг амьралын үнэ цэнэтэй адилтгах боломжгүй. 
MW: Эрэгтэй эмэгтэй хоёул вакцин тариулж гэж бодьё. Тохиолдлоор папиллома вирусын халдварт өртөх юм уу өртлөөч өвчлөхгүй эсвэл вирус тээгч болохгүй гэж ойлгож болох уу?
Цур Хаузен: Вакцин тариулаад халдварт өртөх болон вирус тээгч болох магадлал тун ховор. Бидний судалгааны ажиглалтаар ийм тохиолдол бүртгэгдээгүй байна. 
MW: Вакцин тариулахад ямар гаж нөлөө илэрч болох вэ?
Цур Хаузен: Ажиглалт судалгааны хугацаанд  50 мянга гаруй эмэгтэй вакцин тариулаад байна. Вакцинтэй холбоотой ямар нэгэн зовиур шаналгаа сөрөг нөлөөлөл манай судалгаанд илрээгүй. Вакцин тарьсан тэр хэсэгт улайлт илрэх нь тун ховор байсан. Ингэхээр вакцины дашрамын үйлчлэл гэж нэрлэгдэх шинж тэмдэг бүртгэгдээгүй байгаа шүү. 
MW: Умайн хүзүүний хавдраар эмэгтэйчүүдийн тодорхой хэсэг нь өвчилдөг. Энэ нь вирусын халдварт өртсөн хүмүүст л илэрдэг аюул уу эсвэл өөр ойлголт байна уу?
Цур Хаузен: Зөвхөн папиллом вирустай холбож тайлбар хийе. Бусад олон шалтгааныг тухайн мэргэжлийн судлаачид л тайлбарлах байх. Папиллома вирусыг хүний биеийн дархлаа чадамжийн эс устгаж зайлуулна. Бидний судалгааны явцад нэгэн сонирхол татахуйц үзүүлэлт гарсан. Халдвар авсан эмэгтэйчүүдийн 10% вирусыг биедээ 2 жил гаруй хугацаанд хадгалж байгаа нь ажигдлагдсан. Энэ бол умайн хүзүүний хавдраар өвчлөх эрсдлийг агуулж байгаа хэрэг. Тодруулж хэлбэл вирус биедээ агуулж байгаа хүний дархлаа чадамжийн эс вирусыг молекулын түвшид таньж илчлэхгүй нөхцөлд орж вирусын нөлөөгөөр эд эс, хавдрын эсийн төлөвт шилжин хувирч байгаа учир тэр эсийг таньж устгахгүй болж байгаа хэрэг. 
MW: Эмэгтэйн гадна бэлэг эрхтэн (vulva), амны хөндий, шулуун гэдэсний хавдраас вакцин сэргийлнэ гэсэн заалт байгаа? Умайн хүзүүний хавдар үүсгэгч вирус хүний биеийн бусад эрхтэнд яагаад хавдар үүсгэдэг юм бол?
Цур Хаузен: Эмэгтэйн гадна бэлэг эрхтэн буюу бэлгийн их, бага уруул (vulva-жарван) бол ойлгомжтой. Энэ чинь нэг л эрхтэн тогтолцоо. Харин шулуун гэдэс, амны хөндийн тухайд гэвэл ам шулуун гэдэс (orogenital, rectogenital) бэлэг эрхтний сексийн үйлдэлтэй холбоотой. Уг асуудлыг нягтлан тодруулахад тархвар зүйн судалгаа чухал. Эрэгтэйн бэлэг эрхтний хавдар тун ховор. Шулуун гэдэс болон амны хөндий, төвөнх залгиурын хавдар жил ирэх тутам өсч байна. 
MW: Умайн хүзүүний хавдраас сэргийлэхтэй адил, вакцин дээр дурьдсан эдгээр хавдраас хамгаалах юм байна гэж ойлгож болох уу?
Цур Хаузен: Тиймээ тэгж ойлгож болно. Бидний энд дурьдсан хавдар папиллома вирусын хавдрын шалтгаантай үүссэн байвал сэргийлж чадна өөрөөр хэлбэл амны хөндий, шулуун гэдэс, гадны бэлэг эрхтний хавдрын үүсгэгч нь  папиллома вирус байгааг тогтоосон үед вакцин үр дүнтэй. 
МW: Ер нь ингэхэд бусад хорт хавдраас сэргийлэх вакцины технологийн хэтийн төлөв ямар түвшинд байгаа юм бол?
Цур Хаузен: Гепатитын В вирусын (HBV) вакцин практик хэрэглээнд нэвтэрч, дархлаажуулалтын хөтөлбөрт орсон тухай товч дурьдсан. Эхэн үедээ гепатитын В вирусын халдварын тархалтаас сэргийлэх зорилгоор уг вакциныг эмнэлгийн практикийн ажилд хэрэглэсэн л дээ. Тухайн үед элэгний хавдраас сэргийлэх асуудлыг нарийвчлан тооцоогүй байсан гэлцдэг. Өнөөдөр бол нөхцөл байдлыг өөр өнцгөөр харах боллоо. Түүний учир утга юунд оршиж байна гэвэл элэгний хавдрын шалтгааны тодорхой хувийг гепатитын В вирусын интегратив, репликатив хэлбэрийн халдвар нөхцөлдүүлж байгааг судалгааны олон үр дүн нотлож байна. Тэгэхлээр гепатит В вирусын халдварт өртөөгүй байна гэдэг бол гепатитын В вирусын шалтгаант хавдрын эрсдэл буурна гэсэн үг, дам утгаар нь авч үзвэл гепатитын В вирусын халдвар тархалтаас сэргийлнэ гэдэг нь хавдарт өртөх эрсдлийг тодорхой хувиар багасгаж байгаа нь нэгэнт тодорхой болж байгаа бидээ. Вирусын халдвар бүхэн хавдрын шалтгаан болохгүй, хавдрын шалтгаан болдог вирусын халдвар бүрийг нягтлан судлаж тогтоох нь чухал. Энэ бол амаргүй ажил, эсийн молекулын түвшинд хийгдэх томоохон эрэл хайгуул, хавдрын шалтгаан болдог вирусын халдвар тийм ч олон биш. Энэ бүхэнд тохирсон вакцины технологи боловсруулахад их хөдөлмөр, хөрөнгө хүч туршилт судалгаа шаардагдана. 
MW: Эмчийн жороор умайн хүзүүний хорт хавдраас сэргийлэх вакциныг олгох журмыг заавал мөрдөх ёстой юу?
Цур Хаузен: Мэргэжлийн эмчийн жороор хэрэглэнэ. Биед сөрөг нөлөөгүй гэдэг ойлголт болон сайн дурын вакцинжуулалт нэрээр, дураараа хэрэглэх боломжийг баталгаажуулах үндэслэлийг бид одоохондоо олж хараагүй байна. Өрхийн эмч мэргэжлийн эмчийн шинжилгээний дүгнэлт зөвлөмжийг үндэслэн хэрэглэх журмыг тодорхой заасан. Тухайлбал: Гардасил гэдэг вакциныг өрхийн эмчийн жороор, эмчийн хяналтанд тарина. Уг вакциныг гурван удаа тарина. Анхны тунг тарисаны дараа хэдийд хоёрдах тунг хийх вэ? гэдэг нь хяналтын үзлэгээр шийдэгдэнэ. Харин гуравдах тарилтыг хоёрдах тарилгаас хойш зургаан сарын дараа хийнэ. Үүнтэй төстэй вакцины өөр нэг хувилбарыг удахгүй практикт хэрэглээнд гаргахад бэлэн болсон. 
MW: Умайн хүзүүний хавдраас сэргийлэх вакцин үр дүнтэйг ажиглалт судалгаа харуулжээ. Бэлгийн харьцаанд орохоос өмнө залуучуудыг вакцинд бүрэн хамруулах зохицуулалт хийгдэх үү? 
Цур Хаузен: Роберт Кохын нэрэмжит Институтын дархлаажуулалтын байнгын комиссын зөвлөмж шийдвэрийг (STIKO) дагаж мөрдөнө. Энэ зөвлөмж 2007 оны 12-р сард батлагдсан. Папиллома вирусын вакциныг сайн дурын үндсэн дээр охидод хэрэглэхийг зөвлөмжинд тодорхой заасан. Вакцины төлбөрийг эрүүл мэндийн нэмэлт болон төрөлжсөн мэргэжлийн даатгалын хэд хэдэн заалтаар эсвэл өөрөө төлбөрийг хариуцахаар журамд тодорхой заалт орсон. STIKO бол асуудлыг шинжлэх ухааны өндөр түвшинд судлаж шийдвэрлэдэг, туршлагатай, олон улсын хувьд их нэр хүндтэй эмдэмтдийн томоохон баг бүхий хүчирхэг алба төсөв, хөрөнгийн хувьд нүсэр ш дээ. 
MW: Профессор та бидний урилгыг хүндэтгэн ярилцлага өгсөнд чин сэтгэлийн талархал илэрхийлье?
Цур Хаузен: Олон түмэнд санал бодлоо хүргэхэд дэм тус болон хүндэтгэл үзүүлсэн та бүхэнд баярлалаа. 
 
 
Хүний папиллома вирусын судалгааны тойм
Папиллома вирус хүний биед хоргүй болон хортой хавдар үүсгэх бөгөөд Папова (Papova) вирусын язгуурт хамрагдана. Үүг (verruca) хүн төрөлхтөн эрт дээр үеэс мэднэ. Хүнээс хүнд үү (Verruca vulgaris) дамжин халдварлаж байгааг 1893 онд Variot, 1896 онд Jadassohn нар анх тодорхой бичжээ. Өнөө үед үүний (verruca vulgaris, verruca senilis) тухайн хүмүүсийн мэдлэг шинэчлэгдэж вирусын шалтгаантай хавдар болон хувирдаг гэдэг нь тогтоогдож халдвар дамжих зам, хавдарт шилжин хувирах механизмийг тогтоох, оношлох, эмчлэх, урьдчилан сэргийлэлтийг судлах асуудалд томоохон ахиц гараад байна. 
Папиллома вирусын бүтцийн онцлог
Вирусын ДНХ-ын хос утаслаг нь цагираг (dsDNA) хэлбэртэй эерэг болон сөрөг утгат нуклеотидын молекулаас тогтоно. Нуклеотид нь 8 kbp урттай. Вирусын геномд эрт (E-early) болон хожуу (L-late) синтезлэгдэх уургийн гентэй. Энэ хоёр ген зохицуулга (regulator) болон бүтцийн уураг (structure protein) кодлоно. Эрт илрэх уургийг E1,E2,E4,E5,E6,E7, хожуу үүсэх уургийг L1,L2 гэж тэмдэглэдэг. Хүний Папиллома вирусын геномд бүтцийн уураг кодлогч генээс гадна Е6,Е7 зэрэг уургийг шилжүүлэн хуулбарлаж, (transformations protein) оршмол байдалд хувирагч эписом (episomal persistenz)-той. (эписом гэдэг нь бактерийн плазмидтэй төстэй цагираг нуклеотид бөгөөд бие даан идэвхижих эсвэл вирусын геномд интеграцид орох мөн өөрөө интеграцаас салах онцлогтой вирусын геномын өвөрмөц бүтэц юм). HPV-16 нь вирусын ДНХ-ыг гормонтой холбогч зохицуулалтын секвенцийг (regulator sequenz) агуулдаг. HPV икосаэдер (тэгш хэмт) капсидтай, ДНХ-ын гадуур гистоноос тогтсон бүрхүүлтэй, вирусын бөмбөлөг тогтоцын диаметр нь 50 nm. HPV гадна орчин болон эфирт тэсвэртэй. Вирусын ДНХ нуклеотидын дараалал түүний тогтоцын онцлогоор Папиллома вирусыг 118 төрөл (type) болгон бүлэглэдэг. Эдгээрээс 30 орчим төрөл нь арьс, салст бүрхэвч, хошного, бэлэг эрхтний өвчин (anogenital) үүсгэдэг. Бэлэг эрхтний халдвар үүсгэгч HPV вирусыг үндсэнд нь хоёр бүлэг (grupp) болгон ангилдаг. Үүнд: 
Эрсдэл багатай вирусын бүлэг (Low risk virus LRV)
Эрсдэл ихтэй вирусын бүлэг (High risk virus HRV)
Эрсдэл ихтэй бүлэгт хамрагдах папиллома вирусын 99.7% нь умайн хүзүүний хучуур эсийн хавдар (zervixkarzinom) үүсгэж байгааг мэдээлэх болов. Умайн хүзүүний хучуур эсийн хавдрын 70 орчим хувийг Папиллома вирусын HPV-16, HPV-18 үүсгэх бөгөөд мөн HPV-31, HPV-33 генотип умайн хүзүүний хавдрын шалтгаан болж байгаа нь батлагдаад байна. эрсдэл багатай бүлэгт батгах Папиллома вирус бие даан умайн хүзүүний хавдар үүсгэхгүй харин вирусын хэд хэдэн төрөл хавсрах байдлаар эсвэл эрсдэл ихтэй вирусын халдварын үед умайн хүзүүний эпител эсээс илэрдэг. 
Эрсдэл багатай вирусын бүлэгт: HPV-6, HPV-11 хамаарна. Энэ хоёр төрөл нь үү (verruca) ялангуяа бэлэг эрхтний шовх ур (condylomata acuminata), бэлэг эрхтний хөхлөг (verrucosus) үүсгэх бөгөөд вирусын бусад төрөлтэй хавсарч халдварлаагүй тохиолдолд дангаараа амь насанд аюулгүй. Түүнээс гадна Папиллома вирусын 10 гаруй геномын хувилбарыг эрсдэл багатай бүлэгт тооцдог. 
Эрсдэл ихтэй вирусын бүлэгт: HPV-16, HPV-18, HPV-31, HPV-33-аас гадна Папиллома вирусын 15 гаруй генотипийн хувилбарыг хамруулах болов. Папиллома вирусын эрсдэл ихтэй бүлэг нь умайн хүзүүний хавдар үүсгэхээс гадна эрэгтэй бэлэг эрхтний (penis karzinom) хавдар, эмэгтэй гадна бэлэг эрхтний хавдар (vulva karzinom), шулуун гэдэс (anus хошного)-ний хавдар, ам, залгиурын хавдар үүсгэдэг. Ихэнхдээ хавсарсан хэлбэрээр хавдарын шалтгаан болно. 
Эд эс эмгэгшилт
Халдварын нууц хугацаа дунджаар 2 жил. Арьсны бичил гэмтэл, HPV вирусын халдвар хүний биед нэвтрэх үндсэн нөхцөл бүрдүүлэнэ. Папиллома вирус ам, залгиур, бэлэг эрхтэн, гар хөлийн арьсны хучуур эдийн эвэрлэг давхарт (stratum corneum)-ын хучуур эсийн суурийн (epitheliocytus basalis) хэсэгт эхлээд адсорбцлогдоно. Папиллома вирусын онцлог нь бортгон хучуур эсийн суурийн давхаргад удаан хугацаанд репликацид орох учраас эмнэлзүйн шинж тэмдэг илрэхгүй аажим өсч үржинэ. Вирусын эрт үеийн уураг синтезлэгдэж геномын эписомын үйл ажиллагаа идэвхижин репликаци хурдсахад, эсийн пролифераци ихэсч, арьсны тодорхой хэсэгт хатуурч (akanthose) эхлэнэ. Хучуур эсийн хуваагдал нөхөн төлжилтын зохицуулагад вирусын репликацийн механизм нөлөөлж, бортгон хучуур эсийн ялгаран хөгжих процесс өөрчлөгдөн, креатиноцитын хуваагдал хурдасч арьсны хатуурал (hyperkeratose) нэмэгдэж нүдэнд үзэгдэх үү (verruca vulgaris) болон хувирна. Папиллома вирусын халдвар арьсны мөхлөгт давхаргад (stratum granulosum) нэвтрэхэд эсийн цитоплазмын дотор хоосовч (vacnolisiert) үүсэн, эс хоорондын холбоос задарч (koilozyte), задарлын процесс хэдэн сар, жил үргэлжилнэ. Арьсанд гарсан эмгэг өөрчлөлт (papillomatose)-өөс сорьц авч шинжлэхэд эсийн ялгаран хөгжих хуваагдал өөрчлөгдсөн кератоцит эсийн дотор вирусын халдвартай (infections virus partikal) нуклеотидыг тодорхойлж болдог. Харин арьсны хучуур эсийн суурийн хэсэгт вирусын ДНХ-ын эписом (episomal virus DNA) шинжилгээнд илэрдэг байна. гэхдээ хучуур эсийн хавдарын эд (karzinome) вирусээс бүрэн чөлөөлөгдөж зөвхөн ДНХ-ийн нулеотид тодорхойлогддог онцлогтой. Папилломатоз (papillomatose) үүсэхэд вирус эсийн харилцан үйлчлэлийн ерөнхий зарчим: НР вирус ялгаран хөгжиж буй арьс салст бүрхэвчийн хучуур эсд өсч үрждэг. Хучуур эсд бодисын солилцооны идэвхи дутмаг учраас вирусын репликаци удаан репликацийн явцад бие гүйцсэн вирион цөөн тоогоор бүрэлдэнэ. Эсийн хуваагдал удаашрах тутам вирионы тоо хэмжээ багасч, эсийн хуваагдлыг саатуулагч (suppressorgene) ген идэвхижин, эс вирусын өсөлт үржил удааширч, мутацийн хувьсалд шилжүүлэгч гений (transformations gene E 4-7) зохицуулах идэвхи давамгайлна. Үүний эцэст Папилломатоз үүсч НР вирус эсээс бүрэн чөлөөлөгдөж вирус эсд тодорхойлогдохгүй болдог. 
Умайн хүзүүний хучуур эсийн хавдар (zervix karzinom)
Умайн хүзүүний хавдар үүсэхэд Папиллома вирус (HPV) үндсэн шалтгаан болж буйг өнөө үед судлаачид нотлоод байна. 
Умайн хүзүүний сувгийн хучуур эсийн хавдрын шинэ бүрдэл (cervikal interepithelial neoplasie SIN) буюу эсийн бүтэц хэлбэр өөрчлөгдсөн (koilozyte atypie) хавдрын I,II үед эд, эсийн сорьцонд HPV-6, HPV-11 генотипийн нуклеотид илрэх тохиолдол байдаг. Харин SIN хавдарын III үед хавдар үсэрхийлж (metastasie rend karzinom), эдийн сорьцны 90%-д нь HPV-16, HPV-18-ын нуклеотид тодорхойлогддог байна. Хавдарын нууц хугацаа 10-20 жил байдаг гэж судлаачид таамагладаг. Америкт хийгдсэн судалгаанд умайн хүзүүний сувгийн хучуур эс гэмтэж, үйл ажиллагаа өөрчлөгдөх гуужилт (squamoese intraepitheliale Laesione SIL)-ийн I үед эд, эсийн сорьцонд HPV-ын ДНХ тодорхойлогдоно. Энэ үед вирусын ДНХ эписом хэлбэрт шилжиж хавдрын эсийн эхэнд ч тэр, хучуур эс хавдрын эс болон хувирсан үед ч (karzinom) эсийн геномд (integriert) нуклеотид солбицон, эрлийз (гибрид) эс нийлэгжиж байгааг тогтоосон байна. Эрүүл эс, хавдрын эсэд шилжин хувирахад (immortalisieren) HPV-16, HPV-18 шууд нөлөөлдөг. 
Хүний эд эс, хавдарын эсд шилжин хувирахад (transformation effect) НР вирусын зэрэгцээ C-ras , C-fos гений идэвхижил хам нөлөөлөл үзүүлэнэ. Гэхдээ C-mус ген ямарч нөлөөлөл үзүүлэхгүй байгааг туршилтын дүн харуулсан байна. Эрсдэл ихтэй HPV-ын ДНХ, эсийн нуклеотидэд интеграцлагдан вирусын эрт илрэх E6,E7 уургийн синтезийг хурдасгана. Гэхдээ эсийн хуваагдлыг саатуулагч (suppressorgen) генээр зохицуулагдагч (P-53, Rb-105) бүрдэл тодорхой үед ихэсч, заримдаа тодорхойлогдохгүй болно. Түүнээс гадна HPV-ын интеграцлагдсан ДНХ эсийн генийг хордуулах (gentoxik) буюу мутацийн олон хувиралт нөлөөлөл тухайлбал эсийн хуваагдлыг зохицуулагч ген болон тухайн эсийн ялгаран хөгжилд нөөлөхийн зэрэгцээ, Е5-аар сэдээгдэх өсөлтийн хүчин зүйлийн рецепторыг идэвхижүүлэн, MHC-ийн уургийн экспрессийг алдагдуулан, дархлаа чадамжийн эс, хавдрын эсийг таньж идэвхижих процессийг саатуулдаг байна. Е7 уураг идэвхижихэд үсэрхийлэлийг нөхцөлдүүлэгч (metastase) протеаза ферментийн синтез эрчимжинэ. Эрсдэл багатай HPV-6, HPV-7 вирус эсд интеграцлагдахгүй. Гэхдээ Е6,Е7 уураг р53-т сул холбогддог. Хүний биед байгаа р53 полиморф шинжтэй бөгөөд нуклеотидын 72-р байрлалын пролин, аргининыг кодлоход гомозигот аргинины полиморф (Arg-Arg) бүрэлдэж улмаар Е6 уургийн нийлэгжилтийг аажим хурдасган эсийн шилжин хувиралтын (transformation protein) уураг бүрэлдэх нөхцөл хангагдана. Энэ үед Е6-ийн 350 байрлалд пролин, аргинины полиморф үүсч хучуур эсийн хавдар (karzinom risiko)-ын эрсдэлт фактор болон хувирна. 
Хүний папиллома вирусын геномын хувилбар үүсгэгдэх өвчний нозологийн шинэчлэгдсэн ангилал (2005 оны ДЭМБ, 2008 Европийн холбоо, Роберт Кохийн институтын мэдээлэл)
Халдвар дамжих зам, тархалт
Папиллома вирус арьсны шууд хавьтлаар халдварлана мөн нүүр гарын алчуур, шүдний сойз, сахлын машин, хувцас, усанд орох газар зэрэг ахуй хэрэглээний тогтмол хамт хэрэглэдэг эд зүйлс халдвартай хүнээс эрүүл хүнд халдвар дамжих нөхцөл нь болдог. Судалгаагаар сүүлийн үед бэлэг эрхтнээр дамжих халдвар зонхилох хандлагатай болсныг мэдээлэх болов. Бэлэг эрхтнээр дамжих халдварыг genital anal, genital oral, urogenital гэж гурав ангилдаг. Папиллома вирусын халдвар нууц хугацаа урт, халдвар авсан үед илрэх зовиур шаналгаа бага учраас өвчтөн халдварыг эрт мэдэрдэггүй. Олон улсын хэмжээнд явуулсан судалгааны үзүүлэлтээр (2008 CDC) 30 хүртлэх насны эмэгтэйчүүдийн 25%-д нь папиллома вирусын аль нэг төрөл илэрсэн үзүүлэлт гарсан байна. 
HLA (Human leucocyte antigen) буюу эдийн ген тохирооны их бүрдлийн DQw3 локус, мөн В7 локусын антиген илэрч буй эмэгтэй хүмүүс, хүний папиллома вирусын халдварт өртөх эрсдэл их байгааг нь эрдэмтэдийн анхаарлыг татах болов. 
Папиллома вирусын эрсдэл багатай бүлгийн зарим генотип хүний арьсанд тархаж архаг халдвар (chronic generalisiert HPV infektion) үүсгэдэг. Ийм тохиолдол анх Индонез оронд бүртгэгдэж судлаачдын тэмдэглэснээр эхлээд өвчний гар, шуу, дал мөр, хүзүү, нүүрний хэсэгт жижиг хөхлөг гарч аажимдаа бүх биеэр тархах хандлагатай болдог байна. Биеийнхээ ихэнх хэсэгт үү төст жижиг хөхлөгтэй хүнийг “бужуу эр” буюу латинаар “Arborescens”, герман хэлэнд “Baum Mann” буурцагт эр гэж нэрлэдэг. Папиллома вирусын халдварын энэ хэлбэр ховор бүртгэгддэг бөгөөд дархлаа тогтолцооны эмгэг өөрчлөлттэй холбоотой гэж үздэг. 
Дархлаа тогтоц
Папиллома вирусын халдварыг хүний дархлаа чадамжийн эс мэдэрч эхлээд вирусын капсидын хожуу нийлэгжих IL-1 уураг өвөрмөц эсрэгбие илэрдэг. Вирусын персистенц буюу оршмол халдварын үед IL-11 өвөрмөц эсрэгбиеэс гадна Е4,Е7 эсрэгтөрөгч өвөрмөц эсрэгбие тодорхойлогдоно. E7 өвөрмөц эсрэгбиеийн таньцаар Папиллома вирусын ачаалал (таньц)-ыг урьдчилан баримжаалах боломжтой боловч энэ үзүүлэлт лабораторын туршилтын дүн учраас практик хэрэглээнд нэвтрээгүй. Хүний биеийн хамгаалах үйл ажиллагаа (дархлаа дутагдал) суларсан хүмүүст ялангуяа умайн хүзүүний хучуур эсийн хавдартай өвчтөнд эсийн дархлааны үзүүлэлт макрофаг болон СD4 лимфоцит, Лангергансын эсийн идэвхижил тэрчилэн хавдарын эсрэг Е7 пептид тодорхойлогддог. Харин арьсны энгийн үү гарсан хүмүүст дархлааны дээр дурьдсан идэвхижил ажиглагдаагүй болохыг туршилтын дүн харуулсан байна. 
Лабораторын шинжилгээ
Эмнэлзүйн шинжээр үүг (verruca) оношлох бүрэн боломжтой. Гэхдээ хучуур эсийн үү төст дисплази (epidermodysplasia verruciformis EV), шовх ур (condyloma acuminate)-аас ялган оношлох шаардлагатай. Папиллома вирусын ДНХ-г гибридизацийн арга, полимеразийн шинжилгээгээр илрүүлж генотипийг тодорхойлдог. Вирусын ДНХ-ыг виотин  (biotin)-оор тэмдэглэн гибридизаци хийх аргыг өнөө үед түгээмэл хэрэглэх болов. Умайн хүзүү болон гадна бэлэг эрхтнээс авсан биопсийн (амь сорьц) сорьцонд виотиноор тэмдэглэсэн ДНХ гибритизацийн шинжилгээг урьдчилан сэргийлэх хяналт хийх зорилгоор практикт өргөн хэрэглэх болж байна. HPV-16/18-ыг умайн хүзүүний арьчдасанд Папониколау (Пап мазок)-ийн аргаар тодорхойлоход хуурамч сөрөг гарах тохиолдол бараг 50% хүрдэг учраас энэ аргыг Виотин ДНХ гибритизацийн аргатай хослуулан хэрэглэх болж байна. Пап сорил нь практик хэрэглээнд нэн тохиромжтой хялбар энгийн арга. Тийм учраас лабораторын техник, оношлогооны хангамж шийдвэрлэгдээгүй улс оронд өргөн хэрэглэж байна. Грекийн эмч George Papanicolaou (1883-1962) анх умайн хүзүүний арчдас шинжлэх аргыг 1928 онд боловсруулж, практикт нэвтрүүлсэн тэр цагаас хойш уг аргын техник ажилбарт эрдэмтэд нэмэлт засвар (modification) оруулж одоо практикт өргөн хэрэглэж байна. 
Умайн хүзүүний арьчдасыг Пап сорил  (Pap test)-оор шинжлэх:
Шинжилгээний үзүүлэлтийг Германий цитологичидын нийгэмлэгээс 1989 онд боловсруулсан Мюнхений нэр томьёоны II хувилбараар (Munchener Nomenklatur) авав. Будаж бэлтгэсэн умайн хүзүүний арчдас (Пап мазок)-ыг микроскопоор харж эсийн төлөв байдал, эсийн бүтэц, түүний өөрчлөлт (koилоцитозная атипия), үрэвслийн шинж төлөв гэх мэт хэд хэдэн үзүүлэлтээр тодорхойлож дараахи  дүгнэлт гаргана. 
Pap I: хэвийн 
Pap II: үрэвслийн шинж илэрсэн
Рар IIw:  сорьц шинжилгээний шаардлага хангахгүй юмуу тодорхойлогдсон эсийн төлөв байдлаар дүгнэлт гаргах боломжгүй.
Рар III: эсийн бүтэц хэлбэр өөрчлөгдсөн, гэхдээ хавдарын хоргүй эсвэл хортой хэлбэрийг тогтоох боломжгүй.
Рар IIID: эсийн бүтэц хэлбэрт өөрчлөлт ажиглагдсан (дисплази)
Pap IVa: эсийн бүтэц хэлбэр бүрэн өөрчлөлттэй (carcinoma in situ)
Pap V: хавдрын эс тодорхойлогдсон
Урьдчилан сэргийлэлт 
Папиллома вирусын халдвараас сэргийлэх вакциныг 2006 оноос эхлэн практикт хэрэглэж байна. НР вирусын лабораторын омог ялгаж вакцин хийх технологийг боловсруулсан ХБНГУ-ын эрдэмтэн Harald zur Hausen 2009 оны Нобелийн шагнал хүртэв. 
Одоо практикт хэрэглэж байгаа Папиллома вирусын вакциныг дөрвөн цэнт (quadrivalenter vaccine) буюу HPV-6/11; HPV-16/18 генотипийн халдвараас сэргийлэх L1 уургийн антиген чанартай нуклеотид (VLD virus like particles)-ын рекомбинант Gardasil/silgard түүнээс гадна хоёр цэнт (vibalent) HPV-16/18-ын халдвараас сэргийлэх Cervarix вакциныг практикт нэвтрүүлээд 3-4 жил болж байна. 
 
 
 
2009 оны Нобелийн шагналт Францын эрдэмтэн Luc Montagnier, Barru Sinoussi
Хүний дархлаа хомсдолын вирусыг Францийн эрдэмтэн Лик Монтанье 1983 онд илрүүлж Лимфоаденопатийн (LAV) вирус хэмээн нэрлэж байв. Тэрээс цусны донорын нарийвчлан судалгаа явуулж 1984 онд хүний дархлаа хомсдолын вирус (ХДХВ)-ын талаархи судалгааны ажлаа баталгаажуулсан байна. Хүний Т эсийн хавдарын вирус (HTLV)-ыг судласан Америкийн эрдэмтэн Роберт Галлогийн судалгааны ажилтай Лик Монтанье-гийн ажил ойролцоо байсан учраас Роберт Галло, донорын битүүмжилсэн сорьцыг Лик Монтанье-гаас авч харьцуулан судалгаа хийж үзэхэд уг вирус нь LAV болон HTLV вирусээс ялгаатай болох нь тогтоогдсон учраас олон улсын хэмжээнд уг вирусыг хүний дархлаа хомсдолын вирус (HIV-ХДХВ) хэмээн нэрлэсэн түүхтэй. Лик Монтанье, Роберт Галло хоёрын хэн нь ДОХ-ын вирусыг анхлан нээсэн вэ? гэдэг асуудлаар нилээн удаан хугацаанд маргаан өрнөж, судалгааны түүхэн баримт Роберт Галлогийн зөвшөөрлийн тайлбарыг үндэслэн Францийн эрдэмтэн Лик Монтанье  HIV вирусыг нээсэн анхны эрдэмтэн болох нь тогтоогдож, түүнд Нобелийн шагнал хүртээв. Нобелийн шагналын хорооноос Лик Монтаньегийн нээлтийг хүндэтгэн, хүн төрлөхтнийг нийгэмээр нь хамарч болох халдварын үүсгэгчийг тогтоож, улс түмнийг ойлголцуулах гүүр тавьсан нээлт хэмээн тэмдэглэжээ.
Хүний дархлаа хомсдлын вирусийн судалгааны тойм 
Хүний дархлаа хомсдлын вирус нь HIV1, HIV2 гэсэн хоёр төрөлтэй. HIV1-ыг М (ajor), N (ew), O (uttlier) гэж гурван субтип болгон ангилдаг. HIV1-ын эдгээр гурван субтип Шимпанзе (хүн мич)-д илэрсэн бөгөөд мичнээс хүнд халдварладаг гэж үздэг. М-субтип нь А; B; C; D; I гэсэн олон хувилбар (variant)-тай. Эдгээр хувилбар нь HIV вирусын геномын хувьсамтгай (Quasispezies) нуклеотидын мутацын үр дүнд үүсдэг байна.
HIV вирусын геном
HIV вирусын нуклейн хүчил нь 9.6 kb урттай, эерэг утгат + РНХ нь хос утаслагаас тогтоно. РНХ-ийн хувьсамтгай төлөв нь мутацид амархан орох геномын жижиг “Quesispezies” хувилбарыг агуулж байдаг. Вирусын геном эсийн ДНХ-д эргэн хуулбарлагдах (Retranskript) явцад эсийн дотор, эс-вирусын нуклеотид интеграцид орж провирус үүсдэг. Вирусын РНХ нь эргэн хуулбарлагдахад үүсч бий болсон провирусын мРНХ-д бүтнээрээ агуулагдах бөгөөд провирусээс HIV вирусын шинэ хувилбар үүснэ.
HIV вирус нь вирусын бүтцийн уураг синтезлэгч (полимеразийн) ген болон вирусын репликацийн процессыг тохируулагч ген гэсэн хоёр үндсэн генээр өсөлт үржлийн процесс нь зохицуулагдаж байдаг. Дээр дурьдсан хоёр генийн зохицуулагаар –gag, -pol, -env генийн үйл ажиллагаа идэвхжиж вирусын урьдал уураг бүрэлдэхэд протеаза фермент чухал үүрэг гүйцэтгэнэ.
HIV вирусын геномын нуклеотидын дараалалыг секвенцийн аргаар судалж дурьдсан генүүдийг тодорхойлоод байна.
LTR нэмэлт төгсгөл 
(long terminal repeats – давтагдах эрэмбэт урт төгсгөл)
HIV вирус эсэд халдварлах үед эргээх (урвуу) транскриптаза ферментийн үйлчлэлээр эсийн ДНХ-ийн хос нуклеотидийн аль нэг төгсгөлд үүсэх бөгөөд  шинээр үүсэх провирусын нуклеотидын хоёр төгсгөлд хуулбарлагдахдаа, вирусын РНХ-ийн  мэдээлэлээр үүссэн ДНХ-ийн аль нэг хэсэгт нэгдэн орсноор дамжин хуулбарлагдана. LTR нь эс өсч  үржихэд  арилж алга болдоггүй харин эсийн дотор секвенцлэгдэж удамын мэдээлэл нь ДНХ-ээс мРНХ-д зөөвөрлөгдөж, промотор болон энхансер (enhancer) эрэмбээр эсийн уураг, РНХ – полимеразатай солбицох тэр мөчөөс вирусын генийг эс өөрөө идэвхтэй синтезлэхэд оролцдог.
Gag ген: Вирус эсэд нэвтэрч орсны дараа Gag гений идэвхжилтээр р55 уураг синтезлэгдэж, протеаза ферментийн үйлчлэлд р55 уураг нь р24, р17, р15 уураг болон нуклеотидын бие даасан тогтоцыг бүрдүүлэнэ. р17 уураг нь капсидын үндсэн уураг бөгөөд HIV вирусын липидэн давхаргын дотуур цагираг бүтэц үүсгэн нийлэгждэг байна. Харин р24 уураг синтезлэгдэх процесст Gag генээс гадна pol ген давхар оролцдог учраас р24 уураг нь вирусын РНХ-ийн гадуур нуклеотидын өвөрмөц дараалал бүхий уураг үүсгэдэг байна. р24 уургийг цөмийн антиген (core antigen) гэж нэрлэх болов (2009 он). Цөмийн антигенд нуклеопротейн р7, урвуу транскриптазын р66 хэмээх нуклейн хүчлийн комплекс тодорхойлогдоод байна. урвуу транскриптазид HIV вирусын өсөлт үржлийг эрчимжүүлдэг. Интеграз р32, протеаз р11 хэмээх фермент синтезлэгдэнэ. р15 уураг нь протеаза ферментийн үйлчлэлээр р9, р6 гэсэн хэсгүүд болон вирусын РНХ-ийн хувьсамтгай хэсгийн бүрдэлтийг бүрдүүлэхэд оролцодог гэж үздэг. Gag генээр үйл ажиллагаа нь зохицуулагдаж буй эдгээр уураг нь HIV вирусын субтипийн шинэ хувилбар үүсэхэд нөлөөлдөг байна.
Pol ген (polymerase gen): Pol ген нь эргээх (урвуу) транскриптаза (reverse transkriptase) ферментийн сэдээлтээр идэвхжин р66, р51 хэмээх урьдал уургуудын синтезийг эхлүүлнэ. Энэ үед эндонуклелаза, интеграза фермент сэдээгдэн р32 уураг нийлэгждэг байна.  Протеаза фермент нь урьдал уургуудын нийлэгжилтийг идэвхжүүлэх үүрэг гүйцэтгэнэ. Урвуу транскриптаза (ревертаз) ферментийн үйлчлэлээр вирусын (+) РНХ-д хадгалагдаж буй HIV вирусын удмын бүрэн мэдээлэл эсийн ДНХ-д эргэн хуулбарлагдах процесст Pol ген чухал үүрэгтэй оролцож байгааг Т-туслах эс болон макрофагаас бэлтгэсэн эсийн өсгөвөрт хийсэн туршилтаар тогтоосон байна. 
Env ген (envelope-бүрхүүл,дугтуй): ДОХ-ын вирусын липидэн бүрхүүлд байрладаг нүүрс-уст уураг  (glykoprotein – gp 160-120 / 41)-ийн нийлэгжилтыг зохицуулагч ген юм. Env гений нөлөөгөөр gp 160 хэмээх нүүрсуст уураг үүсч, эндонуклеаза ферментийн оролцоотой gp120, gp41 гэсэн өвөрмөц бүрдэлийг үүсгэх бөгөөд эдгээр бүдэл нь вирусын лигандын үүрэг гүйцэтгэнэ. gp 41 уургийг трансмембраны уураг, gp120-ийг бүрхүүлийн мембраны уураг гэж нэрлэх болсон бөгөөд HIV вирус халдварын үед эдгээр уураг вирусын мембранаас аяндаа хөндийрч салах (shedding) өвөрмөц онцлогтой болох нь тогтоогджээ. Түүнээс гадна gp120/160, HIV вирусын халдвартай хүмүүсийн ийлдэс (serum) тунгалагийн эд эсд шинжилгээнд илэрдэг. HIV вирусын бүрхүүлд хүний дархлааны HLA-I,II ангийн молекул холбогдох бөгөөд эдгээр молекул нь эс цогцолборлосон вирионы эсээс нахиалах (budding) хэлбэрээр гадагшлан, өөр эсийн мембранд бэхлэгдэх адгезийн ICAM-1 (intercellular adhesion molecul) молекулыг идэвхижүүлдэг. 
Tat ген (trans-activation transcription): Tat ген нь транскрипцийн процессыг идэвхжүүлэх үйлчлэл үзүүлдэг. Tat гений үйл ажиллагаа эрчимжихэд эсэд халдварлагдсан HIV вирусын нуклеотид эсийн ДНХ-д дамжин хуулбарлагдах процесс хурдасч, провирусын LTR-5/ төгсгөлд вирусын Tat ген холбогддог байна.
Rev ген: HIV вирусын бүтцийн уураг нийлэгжилтийг өдөөгч ген, мРНХ-д экспресслэгдэх үйл ажиллагааг зохицуулагч ген гэж үздэг.
Vif ген (Virus-Infeкtions-Faktor): ДОХ-ын вирусээр халдвар авсан хүний биед агуулагдаж буй вирусын халдварлах идэвхийг тодорхойлогч ген юм. Vif гений идэвхжилтийг тогтоохдоо вирус эсийн рецепторт холбогдох (адсорбцийн) процесс болон эсэд нэвтэрч орох (пенитраци) процессыг хянах шаардлагатай болдог. Энэ үед Vif гений нуклеотидийн бүрэн дараалалыг тогтоох шинжилгээ хийдэг байна. Vif генийг анхдагч CD4+ Т эс, Т эсийн өсгөвөр макрофаг эсээс ялган авч тодорхойлж болдог. HIV вирус эсийн дотор нэвтэрч орсны дараа урвуу транскриптазын идэвхижилтээр вирусын нуклеотид эсийн ДНХ-руу хуулбарлагдана. Вирусын РНХ эсийн ДНХ-д хуулбарлагдах үед vif ген идэвхижиж провирус бүрэлдэх процесс түр саатна. Провирус бүрэлдэх процесс саатуулагч хүчин зүйлийг APOBEC-3G (apolipoprotein B mRNA editing enzyme, catalytic polypeptide like 3G) буюу аполипопротейн В мРНХ-д хуулбарлагдан 3G полипептидыг задлагч фактор гэдэг. Эсийн дотор HIV вирусын репликацийн үед Vif гений зохицуулалтаар APOBEC3G синтезлэгдэхэд мРНХ-д урацилийн оронд цитозин нийлэгжиж вирусын ДНХ-ийн дан нуклеотид аминжих процесс саатна. Үүний дараа аденин гуанинаар солигдон нуклеотидын нийлэгжилт зогсоно (stop codon). Вирусын ДНХ бүрэлдэх мөчлөгт урацил урацилын хэлхээ үүсч ДНХ глюкозид өөрчлөгдөн, HIV вирусын мутацийн шинэ хувилбар үүсдэг байна. Vif ген APOBEC3G-ийн комплекс үүсэхэд урвуу транскриптазын процесс саатна.  
Nef ген (3/-Ende-negativer-Faktor): Nef ген нь HIV вирусын нуклеотидын 3/ төгсгөлд тодорхойлогдох бөгөөд Nef ген идэвхжихэд вирусын мРНХ-ийн синтез эрчимждэг байна. Энэ үед үүсч бий болсон вирусын уураг хүний дархлаа чадамжийг зохицуулагч эс болон мэдрэлийн эсийн үйл ажиллагааг дарангуйлах нөлөөтэй байгааг туршилт судалгаагаар тогтоогоод байна. Мөн эсийн мемранд илрэх CD4 болон MHC II молекулын үйл ажиллагааны зохицуулага алдагдаж байгааг эмнэлзүйн ажиглалтууд харуулах болжээ. Молекул биологийн судалгаагаар Nef генээр синтезлэгдэх уураг, вирус халдварласан эсийн гадаргууд илэрсэн CD4 болон HLA-I ангийн антигений молекулыг эс хордуулагч Т эс (CTL cytotoxic T cell) таньж холбогдон, НIV агуулсан эсийг устгах зохицуулагад нөлөөлдөг. 
Vpu болон Vpr ген: Vpu, Vpr ген зөвхөн HIV1-т илэрдэг. Харин Vpr, Vpx ген нь HIV2-т илэрдэг байна. Эдгээр ген нь HIV вирусын репликацийг идэвхжүүлж, вирус эсээс гадагшлах процессыг эрчимжүүлдэг. Мөн HIV вирусээр халдварлагдсан эсийн хөтөлбөрт үхэл (Апоптозис)-ийг vpu, vpr генээр сэдээгдсэн цитокин хурдасгадаг болох нь судалгааны явцад тогтоогдсон байна. Vpr ген LTR хэсэгтэй хамсаж эс болон вирусын промоторыг идэвхижүүлж, вирусын репликацид эсийн дотор эхлэх тэр агшинд эсийн G2 циклийг аддагдуулан эсийн цөмд вирусын нуклеотид интеграцилагдах урвал нөхцөлийг бүрдүүлэнэ. Вирусын мутацийн үед халдварласан эсийн гадаргууд Vpu ген тодорхойлогдох бөгөөд CD4 болон gp120-ын комплекст нөлөөлж CD4 рецепторт gp160 уураг салах процессийг идэвхижүүлэн вирион бүрэлдэхэд Vpu ген оролцдог байна. Лабораторын нөхцөлд болон эмнэлзүйн сорьцонд хийгдсэн молекул биологийн туршлагаар HIV вирусын нуклеотидын дараалалд Tev ген илэрч байгааг эрдэмтэд мэдээлсэн бөгөөд tev гений нуклеотидын дарааллыг тогтоох судалгаа хийгдэж байна. 
ХДХВирусын халдвар тархалт
1981 онд Санфранциско, Лос-Анжелос хотын эмнэлэгт уушгины хатгалгаа гэсэн оноштой таван залуучуудад шижилгээ хийхэд “Pnemocystis-carinii” тодорхойлогдсон байна. Гэвч өвчний бусад шинж тэмдэг өвөрмөц байдалтай эмчилгээ үр дүн муутай байжээ. Түүнээс гадна хижээл насны хүмүүст илэрдэг “Kaposi-Sarkom” өвчин Нью-Йоркийн эмнэлэгт эмчлүүлж байсан дөрвөн залууд илэрч байсан нь тухайн үедээ эмч нарын анхаарлыг ихэд татсан түүхтэй. Гомосекс зан үйлтэй залууст илэрдэг шулуун гэдэсний үрэвсэлт хамшинж (Gay bowel syndrome) хэмээх нэгэн өвчнийг эмч, судлаачид тухайн үед мэддэг байсан бөгөөд энэ өвчин нь бэлгийн халдварт өвчин гэдэг нь тодорхой болоод байсан цаг үе юм. 
HIV-1: 1983 онд  францын эрдэмтэн Л.Монтанье хэсэг судлаачдын хамт Париж хотноо Пастерийн институтэд гомосекс зан үйлтэй залуугийн Лимфоцитээс Ретровирус ялган авч, Лимфаденопатийн хамшинжийн вирус байж болох юм гэж таамаглаж байв. (сүүлд нь хийсэн давтан судалгаагаар тухайн өвчтөн ДОХ-ын III үедээ ирж үзүүлсэн байсан нь тогтоогдсон байна.) 1984 онд Р. Галлогийн судалгааны бүлгийнхэн Америк улсад өвчитнөөс Ретровирус ялган авснаар дээрх хоёр эрдэмтдийн илрүүлсэн вирусыг хүний дархлаа хомсдлын вирус - ХДХВ1 (Human Immunodeficiency virus - HIV1) гэж нэрлэх болсон түүхтэй.
HIV-2: Францын болон Америкийн эрдэмтэд анх илрүүлж тогтоосон HIV вирустэй төстэй боловч, вирусын гадна бүрхүүлд агуулагдах гликопротейний зарим домен нь эрс өөр тогтоцтой вирусыг 1986 онд Африкийн баруун бүсэд хэсэг өвчтний дунд хийсэн судалгаагаар тогтоожээ. Харьцуулсан судалгаагаар Франц, Америкт илрүүлсэн вирус өөр хоорондоо төстэй, харин Африкийн баруун бүсэд илрүүлсэн вирус HIV-1 вирустэй төстэй боловч капсидийн эсрэгтөрөгч, полимеразын зарим нуклеотид нь  ялгаатай байсан учраас баруун Африкт илэрч байгаа вирусыг HIV-2, Франц, Америкт илэрсэн вирусыг HIV-1 гэж нэрлэх болоод байна.
1960-аад оноос эхлэн Африк оронд хийсэн судалгааны явцад цуглуулан ийлдсийн санд хадгалагдаж байсан хүмүүсийн материалд ХДХВирус тодорхойлох шинжилгээ хийж үзэхэд вирусын эсрэгтөрөгч эерэг үзүүлэлттэй байгаа нь тогтоогдсон бөгөөд 1979 он хүртэлх хугацаанд HIV вирусын эерэг тохиолдол эрс өсч байгааг судлаачид мэдээлжээ.
HIV-1 вирус нь Шимпанзед илэрсэн вирустэй төстэй байгаа нь HIV1 вирус бичнээс хүнд халдварлагдсан байж болзошгүй гэсэн таамаглал гаргах үндэс болсон байна. HIV2 вирусыг мөн баруун Африкт нутагшлан амьдардаг (Cercocebus atys) сармагчинд тодорхойлж илрүүлжээ.
Сармагчины төрөлд (Schimpanse, Cercocebus atys, Cercopithecus aethipos) тодорхойлогдож буй эдгээр ретровирусыг сармагчины дархлаа хомсдлын вирус (SIV-Simian immunodeficiency virus) гэж нэрлэх болов.
Сармагчинд хийсэн судалгаагаар сармагчны төрөлд илэрч буй ретровирус генетикийн хувьд HIV-1, HIV-2 вирустэй тун төстэй боловч, сармагчин эдгээр вирусыг биедээ агуулж хүний биед дамжуулахад хүн өвчлөхийн зэрэгцээ HIV-2 вирусын халдвар удаан, хөнгөн явцтай эд эс эмгэгшүүлэх төлөв харьцангуй сул байхад HIV-1 вирусын халдварын явц хүнд, халдвар илрэх хугацаа HIV-2-ыг бодвол харьцангуй богино байгааг судлаачид мэдээлсэн байна.
SIV вирус нь сармагчны биед (персистенц) оршмол байдлаар удаан хугацаанд агуулагдах онцлогтой. Хэрэв сармагчинг барьж тусгаарлах (тухайлвал Macaca mulatta сармагчинд хийсэн туршилтаар) удаан хугацаанд өлсгөх зэргээр стресс үүсгэн лабораторт өсгөвөрлөсөн вирусээр халдварлуулахад амархан өвчилөмтгий болж, ретровирусын гаралтай эмгэг бүртгэгдсэн байна. Илэрч байгаа эмгэг өөрчлөлтийг (Simian-AIDS-SAIDS) сармагчины дархлаа хомсдлын хамшинж гэж нэрлэдэг.
HIV вирусын эд эс эмгэгшүүлэх механизм
HIV вирусын халдварын үед ихэнхи тохиолдолд Т-туслах эс гэмтэж тоо нь цөөрдөг (>100/мм3). Халдвар дамжсан хэлбэрээс хамаарч тухайлвал: гомосекс (reсto-urogenital) халдварын үед шулуун гэдэсний сэртэнт (dendritie) эс халдварт өртдөг. Сэртэнт эс, Лангергансын эсүүд CD8 рецептортой бөгөөд сэртэнт эсийн гэмтэл нь эхлээд лимфоцит эсэд, вирус халдварлаж, лимфоцит эсэд өсч үржсэн HIV вирус сэртэнт эсийг гэмтээдэг гэж үздэг. Учир нь сэртэнт эсэд HIV вирустэй холбогдох өвөрмөц CD8 рецептор хожуу илэрдэг байна. HIV вирустэй холбогдох өвөрмөц рецепторгүй эсийг HIV вирус гэмтээж, эмгэгшүүлж байгаагийн шалтгааныг молекул механизмыг нарийвчлан судлах нь анхаарал татсан асуудлын нэг юм.
Сэртэнт эсэд халдварласан HIV вирус макрофаг, моноцит эсэд залгигдан цусанд орж бүх биеэр тархана. ХДХВирус хүний Т туслах эсэд халдварлах механизм сайтар судлагджээ. HIV вирусын gp120 болон gp41-ийн нуклеотид нь N, C гэсэн хоёр төгсгөлтэй. Түүнээс гадна Т туслах эсийн CD4 рецепторийн N төгсгөл хоёр тогтвортой домен агуулна. HIV вирус Т туслах эстэй gp120-ын C төгсгөлийн тогтвортой 3 доменээрээ CD4 рецепторт холбогдог байна. Лабораторын нөхцөлд хийсэн туршилтаар gp120 болон gp41-ийн С төгсгөлийн тогтвортой  3 домены завсарт орших нуклеотидын дараалал вирусын омог бүрт харилцан адилгүй байгаа нь HIV вирусын антиген, вирус өвөрмөц эсрэгтөрөгчтэй зэрэгцэн орших, түүнчлэн хүний дархлааны үйл ажиллагаанаас нуугдах боломж бүрдүүлдэг гэж үздэг. Т туслах эсийн CD4 рецепторт холбогдсон HIV вирус эндосом ферментийн үйлчлэлээр эсийн мембранд шигдэн, лизосом, лизоэндосом ферментийн үйлчлэлээр вирус болон эсийн мембраны холбоос задарч вирусын нуклеотид эсийн цитоплазмын дотор нэвтэрч орно. Энэ үеэс урвуу транскриптаза ферментийн үйлчлэлээр вирусын (+) РНХ-ийн нуклеотид нь эсийн ДНХ-ийн нуклеотидын хэвшинжид тохирсон мэдээллээр дамжихад вирусын нуклеотидын шинэ дараалал үүсдэг. Энэ үеэс вирусын LTR (давтагдах эрэмбэт урт төгсгөл) эсийн ДНХ-ийн хос нуклеотидийн аль нэг төгсгөлд экспресслэгдэн эс вирусын эрлийз нуклеотид үүснэ. Энэ мөчлөгийг провирус гэж нэрлэдэг. Провирус нь эсийн дотор удаан хугацаатай агуулагдах юмуу халдварын шинж тэмдэг илрэхгүй байх үндсэн нөхцөл нь үүнтэй холбоотой байдаг байна.
Сүүлийг үеийн судалгаагаар HIV вирус зөвхөн Т туслах CD4 рецепторт холбогдохоос гадна эсийн CCR-5 буюу CXC хемокин рецептортой холбогдож байгаа нь  тогтоогдсон байна. (CCR5 - Cyctein Cyctein Receptor 5) CXC хоёр цистейны хооронд өөр аминхүчил агуулагдах өөрөөр хэлбэл тритофан эсвэл серин илрэх )
Провирусээс вирусын репликаци буюу вирус нөхөн үржих процесс үргэжлэн явагдана. (Ретровирусын репликацийн механизмыг молекул биологийн сургалтаар дэлгэрэнгүй үздэг учраас энэ бүлэгт оруулаагүй болно.)
HIV вирусээр халдварлагдсан CD4 болон CD8 молекул бүхий эсийн үйл ажиллагаа дарагуйлагдаж, эдгээр цитокин эсийн тоо хэмжээ өөрчлөгдөнө. Үүний зэрэгцээ ийлдсэн дэх HIV вирусын тоо хэмжээ нэмэгдэж (Serumviruslast) эхэлнэ. Хэрэв CD4 Т эсийн тоо 200/мл-ээс бага болж, вирусын РНХ молекулын агууламж 103 хүрхэд вирусын шалтгаант эмнэлзүйн шинж тэмдэг илэрдэг байна. Хэрэв 1 мл ийлдсэн дэх вирусын РНХ-ийн нуклеотидын хэмжээ 103 –аас доош байвал ДОХ-ын халдварын нууц хугацаа дунджаар 4-6 жил үргэлжилж байгааг практик ажиглалт хийгдэж буй шинжилгээний харьцуулсан үзүүлэлтээр тогтоожээ. Зарим тохиолдолд ДОХ-ын нууц хугацаа 1-2 жил байдаг. Энэ үед ийлдсэн дэх вирусын агууламж 105-аас дээш таньцтай байдаг. Вирус агуулсан CD4 Т эсийг, IL-2, Интерферон (IFN) хайлуулан устгахын зэрэгцээ халдварлагдсан эсийн апоптозис (эсийн хөтөлбөрт үхэл) хурдасхад, HIV вирусын репликацийн мөчлөг тасарч вирусын бие гүйцсэн вирион бүрэлдэх процесс саатаж вирусын (абортив) зогсонги халдварын шинж илэрдэг. Энэ нь ДОХ-ын нууц үеийн хугацаа уртсах нөхцөлийг бүрдүүлдэг. Магрофаг эс CCR-5 рецептортэй. CCR-5 рецепторт холбогдон макрофаг эсд нэвтэрч орсон HIV вирусын репликаци асар удаан хугацаанд үргэлжилдэг. Энэ утгаар авч үзвэл макрофаг эс нь HIV вирусыг хүний биед хадгалагч (Virusreservior) үүрэг гүйцэтгэгч байж болох юм гэж үзэх болсон байна.
ХДХВирусын халвар дамжих зам
ХДХВирус нь -  Бэлгийн замаар
-  Цус болон цусны бэлдмэлээр
-  Эхээс урагт дамжих үндсэн гурван хэлбэрээр халдварладаг.
Бэлгийн замын халдвар нь нийт халдварын 80 орчим хувийг эзэлдэг. 
Бэлгийн замын халдварыг
- Гомосекс (ижил хүйстний бэлгийн харьцаа)
- Гетеросекс (эр эмийн бэлгийн харьцаа) гэж хоёр ангилдаг.
 
Гомосексийг үйлдлийн хэлбэрээр нь 
- Orogenital (ам-бэлгийн харьцаа)
- Rectogenital (шулуун гэдэс-бэлгийн харьцаа) гэж бас ангилдаг байна. 
Түүнээс гадна бисекс зан үйлдэл гэж байдаг.
HIV вирус үрийн шингэн, үтрээний шүүрэл, цус, шүлс зэрэгт агуулагдана. Халдварлах индекс нь 1 мл үрийн болон үтрээний шүүрэлд РНХ-ийн 1500 орчим нуклеотид агуулагдаж байвал бэлгийн замаар дамжин халдварлах аюултай. Харьцуулсан судалгаагаар шулуун гэдсээр дамжин хадварлах нь үтрээгээр дамжин халдварлахаас хэд дахин их байхын зэрэгцээ шулуун гэдэсний салст урагдан хялгасан судас гэмтэж, гэдэсний хөндийд лимфоцит эсүүд их хэмжээтэй хуримтлагдан үрийн шингэнд агуулагдаж буй HIV вирус лимфоцит эсээр дамжин цусанд орох таатай нөхцөл бүрддэг байна. 
HIV вирусын халдвар авсан нь батлагдсан хүмүүс хорлон сүйтгэх санаа бодол өвөрлөж бусдыг хазах хэлбэрээр халдвар тараасан 600 орчим тохиолдол бүртгэгдсэн байна. HIV вирус шүлсэнд агуулагдах боловч үнсэлцэх үед дамжин халдварласан тухай мэдээлэл нийтлэгдээгүй байгаа юм. ДОХ-ын халдвар авсан нийт тохиолдлын 8%-ыг эхээс урагт дамжсан халдвар эзэлдэг. 
- Хар тамхи өөртөө тарьж хэрэглэдэг хүмүүс өөр хоорондоо халдвар дамжуулах тохиолдол 15%-ыг эзэлдэг.
- Халдварт өртөж болох эрсдэлт (риск) бүлэгт биеэ үнэлэгчидээс гадна шивээс (taetowier) хийлгэх, зүү төөнүүр тавиулах, арьсны экземтэй (дерматит) иргэд хамаарагдах болсон байна.
Африк, Карибын тэнгис, Зүүн өмнөд Азийн бүсэд хийсэн ДЭМБ-ын судалгаагаар эдгээр бүс нутагт HIV вирусын халдвар тархалтын импортлогдох, хэлбэр буурч харин өөрсдийн иргэдийн дунд дамжин тархах хэлбэрт шилжсэн байна гэж үздэг. Төв Африкт хийгдсэн судалгаагаар оршин суугчидын 20 орчим хувь нь халдварт өртсөн мэдээлэл нийтлэгдсэн байна.
Ретровирусын эсрэг эмчилгээ Antiretroviral therapie
HIV вирусын репликацийг саатуулах эсийн бэлдмэлийг вирусын өсөлт үржилд нөлөөлөх байдлаар нь 4 ангилдаг. 
1. Урвуу транскриптазын нуклеотидын нийлэгжилтийг саатуулах эмийн (NRTI-nukleosidale Reverse transcriptase inhibitoren) бэлдмэл эдгээр эмийн бэлдмэлийг нукес (nukes) буюу нуклеосиданалог гэж бас нэрлэдэг. NRTI нь HIV вирусын урвуу транскриптаз ферментийн (reverse transcriptase RT) үйлчилгээг саатуулана. Урвуу транскриптаз ферментийн үйлчлэл өөрчлөгдөхөд вирусын РНХ-ийн аминхүчлийн дараалал эсийн ДНХ-ийн амин хүчлийн дараалалд хуулбарлагдах, азотлог суурь, рибозын молекулд холбогдох дэс дараа алдагдан, триплетийн тодорхой хэсэг өөрчлөгдөж, фосфатын хоёрчилсон холбоо задарч, ДНХ-ийн дараалалд нуклеотид буруу сэлгэн хуулбарлалт явагдана. Вирусын РНХ-ийн мэдээллийг алдаатай хуулбарласан ДНХ нь форфоржиж, трифосфат болон хувирдаг. NRTI бүлэгт багтах эмийн бэлдмэл нь митохондрыг хордуулах (mitochondrial toxizitaet) нөлөөтэй учраас өвчтөн хурдан турах (lipoatropie) гаж нөлөөлөлтэй. 
2. Урвуу транскриптазын нуклеотид бус бүлгийг саатуулах эсийн (NNRTI non nukleosidale reverse transcriptase inhibitoren) бэлдмэл: эдгээр эмийн үйлчлэлээр вирусын нуклеотид нийлэгжилтэнд алдаатай хуулбарлагдсан дараалал үүсэхгүй, харин аминхүчилыг хуулбарлах ферментийн дэргэд эмийн бэлдмэлийн молекул нягт бэхлэгдэж, вирусын нуклеотидын дарааллыг зохицуулагч субстратын нийлэгжилт саатна. Эсийн бэлдмэл болон субстратын комплекс, урвуу транскриптаза фермент, эсийн ДНХ-ийн матрацид холбогдох процесс энэ үед саатна.
3. Протеаза ферментийн саатуулах эмийн (PLs proteaseinhibitoren) бэлдмэл: HIV вирусын протеаза ферментийг саатуулагч эмийн бэлдмэл нь вирусын макромолекул буюу gag-pol гений полипротейны тодорхой хэсгийг задлана. Протеаза ферментийн үйлчлэлээр нийлэгжилт нь саатсан вирусын нуклеотид халдварлах идэвхигүй болно (non infect virus partikal).
4. Вирус эсэд нэвтрэх, эсээс гадагшлах процессийг саатуулах эмийн (entry fusion inhibitoren-E1, F1) бэлдмэл: HIV вирус эсд нэвтэрч орох, эсээс гадагшлах процессийг саатуулагч эмийн бэлдмэлийг гурван болгон ангилдаг. 
a. Вирусын бүрхүүлийн уургийн gp120 хүний эсийн CD4 рецепторт холбогдох процессийг саатуулах 
b. Корецепторын үйлчлэлийг саатуулаж бүтцийн өөрчлөлт гаргах (CXCR4-CCR5 рецепторыг саатуулах)
c. Халдвартай вирус эсээс гадагшлах процессийг саатуулах
Вирусын өсөлт үржлийг саатуулах эмийн бэлдмэлийг хослуулан хэрэглэх шаардлагатай бөгөөд эмийн бодист дасал үүсэх тохиолдол их, мөн ретровирусын эсрэг сонгомол үйлчлэлтэй эмчилгээний (HAART highly active antiretroviral therapy) эд эсэд хордуулах нөлөөллийг бууруулах нь анагаах ухааны тулгамдсан асуудал болоод байна. HAART эмчилгээний үед вирусын (Viral Load) ачааллыг PCR-аар тодорхойлоход вирусын вирион 1 мл цусанд 50 орчим (50 viruskopie pro/ml) байвал эмчилгээ үр нөлөөтэй гэж тооцно. Гэхдээ эмчилгээг хэдийд эхлэх, эмийн бодисын вируст нөлөөлөх үйлчлэл, эмийн бодист вирус дасал болох, дархлаа дарангуйлагдах, эмийн бодисын хорт нөлөөлөл зэргийг шинжилгээний олон үзүүлэлтээр тогтоох бөгөөд түүнийг surrogatmarker гэж нэрлэдэг байна. HIV вирусын ачааллыг тодорхойлоход молекул биологийн хэд хэдэн аргуудыг хослуулах юмуу эсвэл ээлжлэн хэрэглэх нь тохиромжтой гэж зөвлөдөг. Хэрэглэж буй шинжилгээний модификацийн хувилбар: 
Урвуу транскриптазыг тодорхойлох полимеразын урвал (RT-PCR reverse transcription polymerase chain reaction)
Провирусын ДНХ-д вирусын РНХ-ын фрагмент тодорхойлох Branched DNA, (bDNA)
Нуклеотид уртсах зарчимд суурилсан аминхүчлийн секвенци NASBA nucleic acid sequence based amplification
Вирусын вирионыг/мл эзэлхүүнд тодорхойлох real time detection (Tag Man PCR)
 
НIV вирусын эсрэг үйлчлэлтэй эмийн бэлдмэлийн ангилал
нэршил (товчилсон бүртгэл)
 

 

 


Нийтлэлийн нээгдсэн тоо: 3822
Зохиогчийн эрх хуулиар хамгаалагдсан. Дэлхийн Эрүүл Мэндийн Байгууллага, ©  2012.
Вебийг бүтээсэн Слайд ХХК