Халдварт өвчин судлалын үндэсний төв, Монголын сүрьеэтэй тэмцэх нийгэмлэг
Тус улсад 1996-2000 оны байдлаар сүрьез өвчин нийт халдварт өвчний 11% амьсгалын замын халдвар дотор 57%, халдварт өвчнөөс болон нас баралтын нэг хувийг тус тус эзэлж байна (1). 1959-1960 онуудад хуучнаар ЗХУ-тай хамтран манай орны хүн амын 88%- ийг хамруулсан сүрьезг илрүүлэх үзлэгзэр сүрьеэ өвчний тархалт 33%-тай байжэз (2). Энз үзлзгээсхойш хүн амын дунд сүреэг илрүүлэх үзлзгийг ийм өргөн хүрззтзй хийж байгаагүй боловч 1994 оныг хүртэл гзрлийн шинжилгззгззр сүрьезг илрүүлзх идэвхтэй үзлзг хийгдэж ирсзн билзз.
Бид халдвартай хэлбэрийн сүрьеэтэй олон өвчтөнийг аль болох зрт илрүүлж бүрэн төгс эмчилснээр сүрьезгийн халдвар тархах замыг таслан зогсоох замаар сүрьеэг бууруулах бодлого баримталж байгаа бөгөөд 1994-1999 онд нийт 5400 гаруй халдвартай хэлбэрийн сүрьезтзй өвчтөн бүртгзгдзж 4000 гаруй өвчтөн змчлзгдзж бүрэн эдгэрснэзс 60 гаруй мянган хүн сүрьеэгийн халдвар авахаас сзргийлж, 6000 гаруй хүн шинэзр сүрьеэгээр өвдөхөөс сзргийлж чадлаа. Үүний үр дүнд сүрьезгийн змчилгззнд зарцуулагдах байсан 200 гаруй сая төгрөгийн зардалыг хэмнэлзэ.
Гэвч нийт халдварт өвчинд уг өвчний эзлэх хувь өндөр буйг анхаарч уг өвчний тархалт өвчлөлд нөлөөлж байгаа байгаль нийгмийн хүчин зүйл, ойрын жилүүдийн төлөв байдлыг тогтоох урьдчилан сзргийлзх тзмцзх бодлогыг оновчтой болгоход уг судалгааны ажил чиглэгдэнэ.
Судалгааны зорилго
Сүрьез өвчний тархцыг аймаг' сумын түвшинд 10000 хүн амд сүүлийн таван жилийн дунджаар гаргах,аймгуудын өвчлөлийн хандлагыг нарны идэвхжлийн үечилсэн хэмнэлд үндзслэн тогтоох, сурьеэгийн өвчлөлд өртөмхий ХЭСГИ0Г тогтоох зорилготой.
Судалгааны зорилтууд
-Сүрьеэ өвчний сүүлийн 5 жилийн дундажийг аймаг, сумдын түвшинд 10000 хүн амд гарган, өвчлөл өндөр бүс нутгийг тогтоох
-Аймаг тус бүрийм өвчлөлийн хөдлөн зүйг 1963 оноос хойш гаргаи нары идэвхжилтэй холбон ойрын жилүүдийн төлвийг тогтоох
-Сүрьеэ өвчиий өвчний өвчлөл өндөр бүс нутгийн шалтгааныг тайлбарлах оролдлого хийж цаашид авах арга хэмжээг боловсруулах
Судалгааны арга хэрэглэгдэхүүн
Уг судалгаанд сүрьеэ өвчний 1963-1999 он хүртэл 10000 хүн ам дахь өвчлөл улс, аймгийн хэмжээнд 21’ эймгийн 1996-2000 он хүртлэх сумдын өвчлөл 10000 хүн амд, нарны идэвхжилийн Вольфын тоог лнтернетээс АМУ-н одон орон судлалын үндэсиий төвийнхөөр авч газар зүйн мэдэзллийн Arc view, эргэмж судлагаа, түүхэн адилтгал, хоёрдугаар эрэмбийн шулуун, шугамынтэгшитгэлээртус тусавчтодорхойлов /5/.
Өвчлөлийг 10000 хүн ам дахь сүүлийн 5 жилийн дунджад үндэслэм 4 ангилав. Үүнд. 0-4.4 өвчлөл бага, 4.41-12,5 өвчлөлтэй, 12.5-40 өвчлөл өндөр, 40,1-520 өвчлөл их /улсын дундаж өвчлөл 12,5/
Бид энэ судалгааг 1962 оноос 2000 он хүртэл бүртгэгдсэн сүрьеэгийн тохоилдолын тоог тулгуурлан хийсэн билээ Мөн нарны идэвхжилийн Вольфын тоог АНУ-ын Одон орон судлалын үидэсний төвийнхөөр авч газар зүйн мэдээллийг Avc view программыг ашиглан эргэмж судалгаа, түүхэн адиттал, хоёрдугаар эрэмбийн шулуунын тэгшитгэл зэргийг хэрэглэн дүгнэлтүүд гаргалаа.
Судалгааны үр дүн
Сүрьеэгийн бүртгэгдсэн тохиолдлыг нарны идэвхжпийн үечилсэн хэмнэлтэй харьцуулахад сүрьеэ өвчний өвчлөл нарны идэвхжилтэй урвуу-0.89 хамааралтай 5, 11, 12 жилийн хзмнзлтэй ихсэж байгаа* нь тогтоогдсон.
Өвчлөлийн хөдлел зүйгаймагтус бүр дээр догтоож, аймаг тус бүрийн үечилсэн хэмнэл, тодорхойлбол: улсын хэмжээнд ихсэх хандлагатай байна (Хүснэгт 1).
Сүрьеэ өвчний тархацыг 1997-2001 оны дунджаар улс, сумын түвшинд тодорхойлоход уг өвчин Монгол орны иутаг дэвсгэрт харилцан адилгүй тархсан нь тодорхойлогдов. Тухайлбал: Моигол орны зүүн хэсэг буюу 104-р уртрагаас зүүнтийш аймгүуд 10000 хүн амд Дорнод, Сэлзнгэ, Говьсүмбэр, 16.6-40,7 өвчлөл их, Төв, Хэнтий, Сүхбаатар, Дорноговь9.6-16.6 өвчлөл өндөртэй, үлдсэн баруун болон төвийн 12 аймагт өвчлөл бага байна (Зураг 1; 2; 3).
Сүрьеэ өвчний өвчлөл ихтзй Дорнод аймгийн бүх сумд улсын дунджаасөндөр Баяндун(23.3)г Гурвамзагал
Цагааи-Овоо (31), Дашбалбар (27.5), Баян-уул
Баянтүмэн (21.5), Хелөнбуйр (24.1), Сзргзлэн (15), Хэнтий аймгийн Баян-адрага (21.1), Баян-овоо (18), Өлзийт (30), Баянхутаг (16.7), Дархан (18), Гурванбаян (36), байгаагаас хэт өндөр өвчлөлтэй нь Чойбалсан хот 10000.хүн амд (519) Чулуун хороот (45.1), Хэнтийн Галшир (132) байгаа нь улсын дуиджаас 3.6-41.5 дахин их, Чойбалсан хотын 100 хүн тутамын нэг нь сүрьеэ өвчтэй байна. Говьсүмбэр аймгийн Шинэ-Овоо (43.6) их өвчлөл (Гозьсүмбэр (27.7) өвчлөл өндөр Дархан-Уул аймаг, Шаро1н гол (28.9), Дархан (35.2), Хонгор (31.4), Орхон (21/1), Улаанбаатар хотын Багахангай (3.4) өвчлөл бага, Хан-Уул (17.3), Багануур (23.0), Баянзүрх Налайх (23.7), Баянгол (25.2), Сүхбаатар (23.6), Чингэлтэй (12.5), Сонгино хайрхан (21,9) өвчлөл өндөртэй байна. Сүрьеэгийн өвчлөл Сэлэнгэ аймгийн 21 сум, суурин газраас 6 сум харьцангуй бага, үлдсэн сумд улсын дунджаас өндөр өвчлөлтэй байв.төрөгнөөс бага орлоготой хүмүүс байгаагаас 30% нь байвал зохих биеийн жингийн 30-аас дээш хувийн алдагдалтай байна.
1985-1993 он хүртэл сүрьеэгийн бүртгэгдсэн тохоилдол тогтмол буурч, 1994 оноос жил ирэх бүр нэмэгдэж байна.
Баруун аймгуудад өвчлөл бага байгаа бөгөөд улсын дунджаас өндөр өвчлөлтэй Завхан аймгийн Алдархаан (43.1) Увс аймгийн Давст (14.8) Улаангом (12.3) улсын дунджаас доогуур болон өвчлөлтэй Баруун туруун (6.4) Бөхмөрөн (9.3) Малчин (5.5) Наранбулаг (7.2) ӨмнөговьӨндерхангай (4.4) Тэс (8.1) Ховд (4.6) Хархираа (4.5) Завхан аймгийн Баянтэс (7.3) Нөмрөг (6.9) Сантмаргац Эрдэнэхайрхан (4.5) Яруу (5.8) Асгат (8.2) Баян- Өлгийн Толбо (7.2) Өлгий (6.6) Ховдын Жаргалант (7.7) Дарви (5.5) сумд өвчлөлтэй байна.
Төвийн бүсийн Архангай, Булган, Өвөрхангай, Дундговь хойд Хөвсгел, өмнөд Өмнөговь аймагт өвчлөл улсын дунджаас бага 10 000 хүн амд 4.41-12.5 хэлбэлзэж байна, Эдгээр аймгуудаас Булган, Архангай аймгуудын дийлэнх сумдад сүрьеэгийн тархалт хүрээгэз тэлж болзошгүй нь ажиглагдлаа
Халдварт өвчин нь тэр дундаа сүрьеэ өвчин нь амьсгалын замаар халдварладаг, байгаль нийгмийн хүчин зүйл харьцангуй их нөлөөлдөг өвчин юм.
2001 онд бүртгэгдсэн сүрьеэгийн нийт тохиолдлын 42.8% нь Улаанбаатар хотод бүртгэгдсэн нь хүн амын төвлөрөл энэ өвчинд нөлөөлж болохыг харуулж байна. Ядуурал, ажилгүйдэл нь мөн энэ өвчинд хүрээгээ тэлэхэд нөлөөлж байна Энэ нь жил ирэх тутам сүрьеэгээр өвчлөгсөдийн дотор ажилгүйчүүдын тоо ихэссэнээр харагдаж байна. 1995 онд 168 ажилгүй хүн халдвартай хэлбэрийн сүрьеэгээр өвдсөн бол 1999 онд 666 хүн болтлоо өссөн байна.
1996-1999 онд бүртгэгдсэн халдвартай хэлбэрийн сүрьеэгээр өвчлөгсдийн 54% нь ажилгүй, Улаанбаатарт хотод эмчлэгдэж байсан 931 өвчтөний 65.7% сард 24 000 төгрөгнөөс бага орлоготой хүмүүс байгаагаас 30% нь байвал зохих биеийн жингийн 30-аас дээш хувийн алдагдалтай байна. 1985-1993 он хүртэл сүрьеэгийн бүртгэгдсэн
тохоилдол тогтмол буурч, 1994 оноос жил ирэх бүр нэмэгдэж байна.
Энэ өсөлт бууралтыг 1985 оноос сүрьеэг илрүүлэх үзлэгийн хамралт буурсаар 1994 оноос Сүрьеэтэй Тэмцэх Үндэсний Хөтөлбөр (СТҮХ) батлагдаж сүрьеэгийн илрүүлэлт сайжирсантай холбон үзвэл: сүрьеэгийн өвчлөлийн байдал тухайн орон нутаг дахь сүрьеэгийн болон ерөнхий мэргэжлийн эмч нарын үйл ажиллагаанаас бас ихээхэн хамаарч байна гэж дүгнэж болохоор байна. Өөрөөр хэлбэл сүрьеэг сайн илрүүлэхгүй бол өвчлөл багатай харагдаж болох юм. 1985-1993 он хүртэл сүрьеэгийн бүртгэгдсэн тохиолдол тогтмол буурч, 1994 оноос жил ирэх бүр нэмэгдэж байна.
Энэ өсөлт бууралтыг 1985 оноос сүрьеэг илрүүлэх үзлэгийн хамралт буурсаар 1994 оноос Сүрьеэтэй Тэмцэх Үндэсний Хөтөлбөр (СТҮХ) батлагдаж сүрьеэгийн и^үзүүлэлт сайжирсантай холбон үзвэл: сүрьеэгийн өвчлөлийн байдал тухайн орон нутаг дахь сүрьеэгийн болон ерөнхий мэргэжлийн эмч нарын үйл ажиллагаанаас бас ихээхэн хамаарч байна гэж дүгнэж болохоор байна, Өөрөөр хэлбэл сүрьеэг сайн илрүүлэхгүй бол өвчлөл багатай харагдаж болох юм.
Бид цаашид Монголд тархсан сүрьеэгийн удам зүйн онцлог, сүрьеэгийн өвчлөлд нөөлөөлж болох байгаль, цаг уур, газар зүйн байрлал, зан үйлийн хэв маягийн судалгааг гүнзгийрүүлэн хийж бодит шинжлэх ухаанч дүгнэлтүүдийг өгч сүрьеэгийн өвчлөл өндөр газруудад сүрь.еэг бууруулах төлөвлөгөө гаргаж ажиллах хэрэгтэй байна.
Дорнод аймгийн ихэнх сумдад сүрьеэгийн өвчлөл улсын дунджаас өндөр байгаа шалтгаанд дараах таамаглал дэвшүүлж байна.
зууны эхээр Орос улсаас шилжин суурьшигчид дотор цөллөг, хаант Оросын шоронд сүрьеэгээр өвчилсөн архаг өвчтэй хүмүүс их байсны улмаас уг өвчин голомтод тархсан байж болзошгүй.
Дорнод, Хэнтий, Сүхбаатар аймгууд нь Номхон далайн муссон салхины төгсгөл ,болох Дагуурын тал, хээрийн бүсэд байралдаг онцлогтой уг бүс нь Монгол орны эрс тэс уур амьсгалтай хүйтэн салхи шуурга болон өдөр шөнийн температурын зөрөө ихтэй мужид багтдаг тул сэдрэх цаг уурын нөхцөл бүрэлддэг
Дорнод аймгийн нутагт орших Мардайн ураны орд газрын цацраг идэвхит бодис дархлалын системд нөлөөлдөг байж болзошгүй
Эцэст нь хэлэхэд сүрьеэг бууруулах ажилд тухайн орон нутгийн удирдлагаас тавих анхаарал, Өвчинтэй тэмцэх зөв оновчтой бодлого явуулах нь юу юунаас чухал гэдгийг цохон тэмдэглэмээр байна.
Дүгнэлт
Монгол оронд сүрьеэ өвчин олон жилийн дунджаар 104-р уртрагаас зүүн тийш хээр, ойт хээрийн бүсийн Дорнод, Хэнтий, Сэлэнгэ, Төв, Сүхбаатар аймгуудад голомтлон гарч байна.
Сүрьеэ өвчний тархалтыг байгаль экологи, газар зүйн уур амьсгалтай холбон байгалийн 3 бүсэд ангилах саналтай байна,
-Сүрьеэгийн өвчлөл өндөртэй ойт, хээрийн (талархаг) бүс
Сүрьеэгийн өвчлөл харьцангуй багатай говийн бүс
Сүрьеэгийн өвчлөл багатай уулт хээр, цөлийн бүс
Судалгаанд дэвшүүлсэн таамаглалуудыг тодорхойлох зорилгоор хүн, малын эмч нарын хамтарсан судалгааг Дорнод, Хэнтий аймгийн хүн, мал, сүү, сүүн бүтээгдэхүүнд нян судлалын шинжилгээ хийх
Өвчлөл өндөртэй бүс нутагт био-уур амьсгалын судалгаа хийж хүний эрүүл мэндэд нөлөөлөх цаг уурын үзүүлэлтийг тогтоох
Сүрьеэ өвчин тархах үндэс суурь болж буй эдийн засаг, нийгмийн үзүүлэлтүүдийг өвчлөлийн хөдлөл зүйтэй холбон гол хүчин зүйлийг тодорхойлох
Судалгааны үр дүнд гарсан өвчлөл өндөртэй аймаг, сумдад уг өвчнийг эрүүлжүүлэх эмчилгээ, урьдчилан сэргийлэх ажлыг төвлөрүүлэх.
“Монгол улсад 1959-1960 онд сүрьеэ өвчнийг эрүүлжүүлэх отрядын тайлан” отрядын гар бичмэл 1560 он.
Сүрьеэтэй Тэмцэх Үндэсний Хөтөлбөр (1994- 1999) ХӨСҮТ-ийн сүрьеэгийн тандалт судалгааны алба
он, Улаанбаатар хот.
“Сүрьеэгийн дүн бүртгэлийн мэдээ” ХӨСҮТ-ийн Сүрьеэгийн тандалт судалгааны алба 2001 он Улаанбаатар хот.
б.Л.Энхбаатар “Влияние солнечной активности эпидеми некоторых инфекционных заболеваний” автореферат диссертаций на соискание учёное степени кандидат медицинских наук” 1999 г. г.Улаанбатор
