1Монголын сүрьеэтэй тэмцэх нийгэмлэг
2Халдварт өвчин судлалын үндэсний төв
3Монголын сүрьеэтэй тэмцэх нийгэлэг
Өгүүллийн PDF-ийг татах
Directly observed therapy, short- course (DOTS) is a treatment management strategy in Mongolia and has been introduced since 1997. The essence of this strategy is an administration of anti-TB drugs that has to be completed by direct observation under health professionals and volunteers. As patients were diagnosed with sputum positive pulmonary TB, initial treatment has to be given at specialized hospitals for 2 months, whereas continuous treatment is provided under dispensaries, family practitioners, and health volunteers from MATA (Mongolian Anti Tuberculosis Association) for 4 months. Direct observation is not an easy task, as it typically requires long duration of therapy, which exists behind all financial difficulties and present obstacles.
Objectives: To evaluate and compare the cost of DOTS associated with different strategies of DOT in Mongolia as of 2010 from both patients’ and providers’ perspectives.
Methods: Cost of TB control strategy, supervised by government financed TB dispensary, was compared with volunteer - based DOTS from MATA. All incurring costs such as fixed and variable costs were collected for the year 2010. Cost analysis has been done by using conventional method of costing on EXCEL program. Monetary value of all costs were converted and reported in terms of US dollars as of the base year 2010. Total cost was calculated as a sum of all appropriate incurring costs in each strategy, including cost of inpatient care, anti - TB drug treatment, sputum test, health workers and volunteers, lunch, travel and opportunity cost.
Results: In total, 2057 cohorts with smear positive pulmonary TB and their health care providers from 9 out of 9 districts and 1 prison hospital and 19 out of 21 provincial TB dispensaries included in data collection. Circa, 58% and 42% of ENGLISH ABSTRACT OF THE ORIGINAL RESEARCH ARTICLES patients in dispensary group were males and females respectively, whereas in the MATA group, 53% and 47% were males and females respectively (p<0.001). Median age and weight were also similar between these groups of cohorts, which are 31.5 and 31 years, and 54.5kg and 53.5kg respectively (CI 95%). The uncertainty ranges surrounding health effects were significantly different, with ample probability that DOTS program with MATA volunteers could lead to more curable outcomes than dispensaries.
We found that these two comparing groups vary by their cost allocations. Among all costs, the highest expenditure was allocated to inpatient clinic, where US$ 623,308.84 for dispensary cohorts and US$ 319,499.72 for MATA cohorts. It is directly related to the longer duration of inpatient stay for the initial anti-TB treatment. The second highest expenditure is labor cost of health personnel for dispensary, US$ 289,529.09, whereas, it is only US$ 38,418.44 for MATA, because of the supervision of health volunteers. Third highest cost, US$ 64,314.28, spent for drugs in dispensary, while it was lunch cost, US$ 34,875.00, for MATA group. The least cost, US$ 42,454.74, was allocated to opportunity and travel cost for dispensary cohorts but US$ 11,880.22 was incentive for health volunteers of MATA cohorts. Since, cohorts in MATA group receiving DOTS via MATA volunteers at home, opportunity cost was accounted for only volunteers but not patients. These results indicate that patients in dispensary group burden by out-of-pocket payment, while MATA group has none except if volunteers are cohorts’ relatives. Additionally, even though, direct cost of sputum smear test is not expensive, US$ 1.68 both in the city and countryside, most of expenditure was used just for transferring the sputum to the TB laboratories, US$ 5 in the city and US$ 13 in countryside per 1 time transfer in average. This transfer cost tends to remain higher and increase the total cost of sputum smear tests.
Total cost of DOTS was US$ 1,067,573.60 for dispensary cohorts, while it was US$ 490,547.37 for MATA. Due to different sample sizes in those settings, average cost is needed to be calculated in order to compare them. The study shows that DOTS in MATA becomes more costly than DOTS at dispensary, US$ 778.65 and US$ 748.12 per cohort, respectively.
Conclusion: TB is largely correlated to poverty globally and it has long been one of public health issues in Mongolia. From the study, data indicates that TB occurs mostly amongst young people, who are economically in the most productive age. Long period of TB treatment often results in high cost and burdens on both health care providers and consumers. As we found above, for DOTS at dispensaries, government burden more on the cost of the service due to the longer inpatients’ stay, transferring sputum smears and the utilization of health professionals for DOTS’ observation. Patients in this group burden more on out-of-pocket payment. On the other hand, in MATA group, donors spent more on incentives and lunch expenditures, where patients benefited from their services. Therefore, from patient’s perspective, DOTS at dispensaries is evident to be more expensive intervention than DOTS with MATA. From providers’ perspective, DOTS at dispensaries seems less expensive intervention, but not decisive to conclude whether it is efficient approach for the society. This dilemma, furthermore, necessitates to examine and demonstrate health economic evaluation in the current state of DOTS implementation in Mongolia /please review further cost effectiveness analysis based on this cost analysis in the previous edition/.
Сүрьеэгийн эмчилгээ, хяналт Монголд: 1997 оноос ДОТС (Directly Observed Therapy, Short Course) буюу халдвартай хэлбэрийн сүрьеэг нэн тэргүүнд оношлож, сүрьеэгийн эмчилгээний тун бүрийг хяналттай уулгах сүрьеэтэй тэмцэх бодлого бүрэн хэрэгжиж эхэлсэн. Энэ бодлогын амин сүнс нь эмчилгээний тун бүрийг хянаж уулгахад оршиж байгаа юм. Эмчилгээ 6-8 сар үргэжилдэг учир үүнийг хэрэгжүүлэхэд багагүй бэрхшээл учирдаг. Эрчимт шатны эмчилгээ буюу эхний 2 сарын эмчилгээг төрөлжсөн нарийн мэргэжилийн эмнэлэг болон аймгийн төвүүдэд хэвтүүлэн мэргэжлийн эмчийн хяналт доор явуулж, цэрний түрхэцийн шинжилгээ сөрөг болох үед үргэлжлэх 4 сарын эмчилгээний хяналтыг сүрьеэгийн диспансерт, өрхийн эмч, болон Монголын сүрьеэтэй тэмцэх нийгэмлэгийн (MATA) эрүүл мэндийн сайн дурын дурын идэвхтнүүдийн хяналтанд явуулж байгаа юм.
Зорилго: Шууд хяналттай эмчилгээний аргуудийн өртөг зардлыг харьцуулан дүгнэлт өгөх.
Судалгааны арга: Тус өртгийн судалгаанд 2010 онд эмчлэгдсэн цэрний шинжилгээгээр сүрьеэтэй болох нь батлагдсан өвчтөнүүдийн эмчилгээ үйлчилгээний зардлыг тооцсон. Сүрьеэгийн шууд хяналттай эмчилгээг хэрэгж үүлэгч сүрьеэгийн диспансерийн хяналтын өртөг, үр дүнг Монголын Сүрьеэтэй Тэмцэх Нийгэмлэгийн эрүүл мэндийн сайн дурын идэхтнүүдийн хяналтын үйл ажиллагаатай харьцуулсан тооцоог хийхэд эмчилгээ үйлчилгээний өртгийг хяналтын аргуудаар нь салгаж тооцох нь судалгааны нэн чухал хэсэг байсан бөгөөд эдийн засгийн уламжлалт аргаар ЕXCEL программыг ашиглав. Шууд хяналттай эмчилгээний хугацаа ба үр дүнг үндэслэн эмчилгээний үнэ өртгийг Дэлхийн Банкний 2010 оны албан ёсны ханшаар америк долларт шилжүүлж тооцсон. 1 ам. доллар = 1357,06. Хэрэглэгчийн Үнийн Индексийг (ХҮИ) Олон Улсын Валютын Сангийн мэдээллийн дагуу 2010 онд 223.99 ба 2012 онд 248.07 (үндсэн жил 2000 = 100) байхаар тооцсон юм (Trading Economics, Official exchange rate in Mongolia, 2012). Мэдээллийн сан дээр үндэслэн зарим ялгаатай жилүүдийн инфляцыг доорхи томъёогоор 2010 онд шилжүүлж гаргав.
2010 оны өртөг зардал = 2010 оны өртөг зардал * (ХҮИ 2010 / ХҮИ 2012)
Судалгаанд хотын 9 дүүрэг, Энэрэл эмнэлэг, хорих анги болон хөдөөгийн 19 аймгийн нийт 2057 өвчтөний авсан эмчилгээ үйлчилгээ, нөгөө талаас эмчилгээ үйлчилгээ үзүүлсэн нийт эмч, сувилагч, лаборантууд, сайн дурын идэвхтэн, зохицуулагч эмч нар хамрагдсан. Хавсарсан өвчний улмаас эмчилгээний дэглэм өөрчлөгдсөн болон хот хөдөө хоёрын хооронд шилжсэн өвчтөнүүд хасагдсан болно. Нийт үнэ өртгийг өвчтөний байр сууринаас авч үзэхийг зорисон тул өвчтөнд учирч буй нэмэлт зардлуудыг бас тооцох хэрэгтэй болсоныг дурдах хэрэгтэй юм. 2010 он буюу зөвхөн нэг жилийн мэдээлэл дээр үндэслэн шууд хяналттай эмчилгээний аргуудыг хооронд нь харьцуулах ажиглалт мэдээллийн судалгаа хийхийг зорьсон тул эмнэлэгт хэвтүүлэн эмчлэх зардлыг нийт өртгөөр тооцсон болно. Харин гэрээр эмчлэгдэх үргэлжлэх шатны эмчилгээний зардлыг эмийн эмчилгээ болон цэрний шинжилгээг нийт үнээр, хувьсах зардал (эмч, сувилагч, эрүүл мэндийн сайн дурын идэвхтнүүд) болон өвчтөнөөс төлөгдөх нэмэгдэл зардлын нийт үнийг дундажаар тооцсон. Судалгаанд хамрагдсан эмнэлэгийн байгууллагуудын санхүүгийн мэдээлэл, статистик, эмнэлзүйн мэдээллүүдийг өртгийн дүн шинжилгээнд ашиглахдаа зардлыг аль болох шууд хуваарилах, тусламж үйлчилгээтэй зайлшгүй холбоотой гэсэн мэдээллийг бүрэн тусгах, өртөг шингээхдээ нэг ижил зарчмыг баримталсан юм. Үргэлжлэх шатны эмчилгээг гэрээр эмчлүүлэх зарчмыг үндэслэн нэмэгдэл зардлыг аймаг хот тус бүр 30 өвчтөнийг сонгон авч асуумжын дагуу өгсөн мэдээллийн дундажаар тооцсон болно.
Өртөг тооцох үе шат: Судалгааны гол зорилго бол зөвхөн эмнэлэгийн тусламж үйлчилгээ биш шууд хяналттай эмчилгээний аргуудын үр дүнг харьцуулах тул зардлыг шууд тооцохдоо дараах үе шатаар тооцсон болно [Хүснэгт 1].
1. Өртөг тооцох 1-р үе шат буюу хэвтэн эмчлүүлсэн нийт зардал
Нийт өртгийг харьцуулж буй эмчилгээний аргуудаар салгахаас гадна онош лабораториор батлагдсан өвчтөн бүр ХӨСҮТ болон аймгийн төвийн эмнэлэгүүдэд эхний эмчилгээг хийлгэдэг бөгөөд дундаж ор хоногийн тоо хот хөдөөд өөр өөр байгаа, ялангуяа ХӨСҮТ дээр орны тоо хүрэлцээгүйгээс үүдэн дундаж ор хоногийн тоо аймгийн төвүүдийг бодвол ялгаатай байгаа нь цаашдын өртөг тооцоход энэ аргуудыг дотор нь хот хөдөөгөөр нь ялгаж тооцох шаардлагатай болсон. ХӨСҮТ дээр санхүүжилтийн эх үүсвэр ялгаатай байдагаас хамаарч хэвтэж эмчлүүлэгсдийн тайланг дундаж ор хоногийн зардал, сүрьеэгийн бус эмийн зардал, хоолны зардал гэж 3 салгаж тооцсон байхад аймгуудад мэдээллийн боломжын дагуу нийт зардлыг 1 хүнд ноогдох дундаж зардлаар тооцсон байна [Хүснэгт 2].
2. Өртөг тооцох 2-р үе шат буюу сүрьеэгийн эсрэг эмийн зардлыг тооцох Изониазид (Н), Рифампицин (R), Пиразинамид (Z), Этамбутол (Е) эсвэл Стрептомицин (S) гэсэн үндсэн 4 эмийн хослолыг сүрьэгийн эсрэг хэрэглэж байна. Эмийн өртгийг судалгаанд хамрагдсан өвчтөн тус бүрээр гаргасан болно [Хүснэгт 3.1- 3.8].
Сүрьеэгийн эсрэг эмийн зардлыг тооцох
Хүснэгт 3
3. Өртөг тооцох 3-р үе шат буюу цэрний шинжилгээний зардлыг тооцох
Цэрний шинжилгээний нийт өртгийг тооцохдоо 1 удаа шинжилгээг зөөх зөөврийн зардал, шууд зардал буюу шинжилгээнд хэрэглэгдсэн бүх материалууд, урвалж бодисын 1 шинжилгээнд хэрэглэгдэх зардал, шууд бус зардал буюу 1 шинжилгээнд зарцуулагдах лаборант ажилчдын цалин зэргийг хамруулсан болно. Мэдээллийн сан дээр үндэслэн тооцоог хийхдээ нийт зарцуулагдсан зөөврийн зардлаас 1 удаа цэрний шинжилгээг зөөхөд дундажаар зарцуулагдах зардлыг шинжилгээ бүрээр үржүүлж тооцсон болно. Учир нь санхүүгийн мэдээллийн олдоцоос шалтгаалан 1 удаа цэр зөөвөрлөхөд дунджаар хэдэн сорьц тээвэрлэдэгийг тооцох боломжгүй байсан юм. Иймд нэг удаа сорьц зөөхөд дунджаар нэг шинжилгээ зөөхөөр тооцоолохоор төлөвлөв [Хүснэгт 4].
7. Өртөг тооцох 7-р үе шат буюу хувьсах зардлыг тооцох
Шууд хяналттай эмчилгээг хариуцан явуулж буй эмч, сувилагчдын дундаж цалинг тооцохдоо тэдний унаа, хоол, илүү цаг, халдвартын нэмэгдэл зэргийг Төрийн үйлчилгээний албаны эрүүл мэндийн ажилтаны ангилалын дагуу тооцсон болно. Эмчийн ажилтны цалинг ТҮЭМ 4-3, сувилагчийг ТҮЭМ 4-3 ангиллын мэдээллийг ашиглав. Нийт хувьсах зардал :
Эмч нарын зардал = эмчийн тоо * жилийн цалин + оны сургалтын зардал
Сувилагч нарын зардал = сувилагчийн тоо * жилийн цалин + оны сургалтын зардал
Нийт хувьсах зардал = Эмч нарын зардал + Сувилагч нарын зардал
Үр дүн ба хэлцэмж
Монголын эрүүл мэндийн даатгалын төлбөрийн механизм эрүүл мэндийн үйлчилгээний тоогоор бус өвчтөний тоогоор төлөгддөг тул мэдээллийн санд 1 хүнд ноогдох хөдөө орон нутгийн эмнэлэгт хэвтүүлэн эмчлэх эмчилгээний зардлыг дээрээс доош өртөг хуваарилах зарчмаар нийт эмчилгээний өртгийг гаргасан судалгааны үр дүнг ашиглав (MOH, 2011). Үүнд эмчилгээний явцад зарцуулагдсан халуун дулааны зардал, ус, гэрэл цахилгаан, хоол болон сүрьеэгийн бус эмийн зардлууд хамрагдсан болно. Судалгааны явцад хотод ХӨСҮТ-д хэвтэгсдийн зардал хөдөө орон нутгийнхаас харьцангуй бага байгаа нь ор хоногийн тоо хөдөөнийхөөс 2 дахин бага байгаатай холбоотой юм. Энэ нь ихэвчлэн орны тоо хүрэлцдэггүйгээс шалтгаалсан байна. Нийт зардлаар авч үзэхэд диспансераар үйлчлүүлэгсдийн зардал МАТА-р үйлчлүүлэгсдээс өндөр байгаа нь өвчтөний тоотой шууд холбоотой юм. Өөрөөр хэлбэл судалгаанд хамрагсдаас диспансераар үйлчлүүлэгсдийн тоо МАТА –гаас бараг 2 дахин их байгаа юм [Хүснэгт 8]. Өвчтөний хэрэглэсэн эмийн тооцоог өвчтөн бүрээр гаргахад категори 1-р амжилттай эмчлэгдсэн өвчтөнүүд 6 сар, категори 2-р амжилттай эмчлэгдсэн өвчтөнүүд 8 сар эмийн эмчилгээ хийлгэжээ. Гэтэл 2 дахь сардаа шинжилгээ эерэг гарсан өвчтөнүүд эхний эмийн эмчилгээг дахин нэг сараар сунгах эсвэл эмчилгээ дуусгаагүй, амжилтгүй, нас барсан зэрэг өвчтөнүүдийн эм уусан хугацаа өөр өөр байгаа нь өвчтөнүүдийн эмийн зардлыг нэг бүрчлэн тооцоход хүргэсэн.
Категори 1-н эмийн зардал категори 2-н эмийн зардлаас илүү их байгаа боловч хэрэглэсэн өвчтөний тоотой харьцуулахад категори 2-н хувьд 1 хүнд зарцуулах эмийн зардал өндөр байгаа нь эмчилгээний хугацаа удаан байдагтай холбоотой юм [Хүснэгт 9].
2010 оны байдлаар сорьцын шинжилгээний 1 удаагийн зөөврийн тооцоог хотын хувьд тогтмол 5 ам. доллараар, хөдөө орон нутгийн хувьд нийт 9 аймгийн 103 сумдын дундажаар тооцоолсон. Цэрний шинжилгээний шууд болон хувьсах зардлаар тооцсон үнэ хот хөдөөд адилхан байгаа нь хэрэглэгдэх материал бодисын үнэ болон лаборантуудын цалинг адил түвшинд авсантай шууд холбоотой юм. Зөвхөн хот хөдөөгөөр ялгагдах өртөг бол шинжилгээг зөөх зөөврийн үнээс хамаарч байна. Судалгааны мэдээллийн сангийн олдоцоос үүдэн 1 удаа шинжилгээ зөөхөд хэдэн уушгины эерэг сүрьеэгийн шинжилгээ зөөвөрлөсөнийг мэдэх боломжгүй байсан тул тооцоог хийхдээ 1 удаа зөөх зардалыг 1 шинжилгээнд ноогдуулж тооцсон нь магадгүй бодит нөхцөлөөс өндөр үнэтэй гарах хэдий ч зарцуулагдах хамгийн их утгаар авсан нь алдаа гарахаас сэргийлж тооцсонтой холбоотой юм. Хүн амын нягтрал багатай учир хөдөө орон нутагт зарцуулагдах зөөврийн үнэ хотынхоос 2.6 дахин их байгаа нь шинжилгээний өртөг хөдөөд их гарахад нөлөөлжээ [Хүснэгт 10].
Хөдөө 630, хотод 1427 өвчтөн судалгаанд хамрагсан. Хотын өвчтөнүүдийн тоо хөдөөнийх өөс 2,3 дахин их байгаагаас шалтгаалж нийт диспансерт эмчилгээ хийгдсэн эмчилгээний зардал МАТА-тай харьцуулбал 2 дахин их гарч байгаа юм. Хэдийгээр 1 хүнд ноогдох дундаж үнээр харьцуулбал диспансераар үйлч лүүлэгсдэд 778.65 ам.доллар МАТА-р үйлчлүүлэгсдэд 748.12 ам.доллар гарч байгаа нь зөвхөн өртгийн хэмжээг тодорхойлсоноор ямар нэг дүгнэлт өгөх боломжгүй бөгөөд цаашид өртөг үр дүнгийн шинжилгээ хийх шаардлагатай болж байгаа юм. (Энэ талаар хийсэн цаашдын өртөг үр дүнгийн судалгааг өмнөх дугаараас үзнэ үү).
Судалгааны давуу тал: Шууд хяналттай эмчилгээний хяналтын энэ 2 аргыг (диспансер болон МАТА) харьцуулан судлахдаа өртгийг шууд хуваарилах зарчмыг баримталсан юм. Тус судалгаа нь энгийн бөгөөд цаашид засаж залруулахад хялбар, хүн хүч бага шаардсан бөгөөд өртөг тооцох дэс дарааллыг шийдэж чадсанаараа давуу талтай юм. Мөн өвчтөнүүдэд хэрэглэсэн эмийн болоод цэрний түрхэцийн шинжилгээ, эрүүл мэндийн идэвхтний урамшуулал, хоолтой эмчилгээнүүдийн үнэ өртгийг бусад судалгаануудтай харьцуулахад өвчтөн нэг бүрээр тооцоолохыг эрмэлзсэн нь судалгааны бодит өртөгт дөхөж цаашид анализ хийхэд алдаа бага гарах боломжийг бүрдүүлж өгсөн юм.
Судалгааны дутагдалтай тал: Өртгийн судалгаанд их өргөн хүрээтэй мэдээлэл шаардагддаг билээ. Иймд тус судалгааны сул тал нь урьд өмнө хийгдсэн судалгааны мэдээ баримт болон одоогийн мэдээллийн сангийн боломжоор хязгаарлагдсан тул зарим нэг өртгийн тооцоог төлөөлөл болгож авсан аймгуудын дундажаар өртөг хуваарилагдсанд оршино. Ялангуяа хөдөө аймгийн төвүүдэд хэвтэж эмчлүүлэгсдийн ор хоногийн зардал, өвчтөнөөс өөрөөс төлөгдөх зардлуудыг төлөөлөл болгож авсан аймгуудаас авсан нь хөдөө орон нутгийн бүх аймгуудыг хамарч чадаагүй. Зарим хувьсах зардлууд ялангуяа эмнэлгийн ажилчид болон лаборантуудын хөдөлгөөн, цаашилбал ажилласан жилээс хамаарч цалингийн төсөв өөр өөр байгаа ба судалгаа явуулах мэдээллийн санд тэр бүр тусгагдаагүй байсан нь хувьсах зардлыг хот хөдөөд ижил ангиллаар тооцох шалтгаан болсон юм. Хэдийгээр энэ судалгааны статистик үр дүнд нөлөөлөхгүй ч яг бодит зардлын хэмжээг гаргахад хангалтгүй байлаа.
Зөвлөмж: Цаашид өртгийн судалгааг илүү оновчтой, нарийн тооцохын тулд юуны түрүүнд мэдээллийн санг илүү боловсронгуй болгох шаардлагатай нь ажиглагдсан. Монгол орны онцлогт тохирсон ДОТС эмчилгээний одоогийн бодлого дээр үндэслэн аймаг тус бүрийн эрүүл мэндийн төвүүдэд сүрьеэгийн тусламж үйлчилгээний өртгийн судалгааг байгууллага нэг бүрээр хийх хэрэгтэй юм. Үүний тулд аймгийн төвүүдийн эмнэлэг бүрийн эмчилгээ үйлчилгээний өртгийн судалгааг хийх шаардлага гарч ирж байгаа бөгөөд үүнийг судалсанаар зөвхөн сүрьеэгийн эмчилгээнээс гадна өөр бусад олон төрлийн өвчний эмчилгээнд үнэ өртгийн илүү нарийн мэдээллийн суурь үүсгэх давуу талтай юм. Иймээс эрүүл мэндийн байгууллагууд болон эдийн засгийн мэргэжилтнүүдийн оролцоотойгоор энэ төрлийн судалгааг эрчимжүүлсэнээр бид бодлого боловсруулагч нарт баримт дээр суурилсан оновчтой бодлого явуулах үүд хаалгыг нээж өгөх нь дамжиггүй билээ.
2. Baltussen, R. F. (2005 оны December 10). Cost effectiveness analysis of strategies for tuberculosis control in developing countries. British Medical Journal, 331, 1364-1368.
3. Dowdy, D. W. (2008 оны August 12). Impact of Enhanced Tuberculosis Diagnosis in South Africa: A Mathematical Model ofExpanded Culture and Drug Susceptibility Testing. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America, 105, 11293-11298.
4. Gandhi, N. R., Nunn, P., Dheda, K., Schaaf, H. S., Zignol, M., Soolingen, van D., Jensen, P., & Bayona, J. (2010 оны May 19). Tuberculosis 2. Multidrugresistant and extensively drug-resistant, 1830-1843. New York, NY, USA: Lancet.
5. Lцnnroth, K., Castro, K. G., Chakaya, J. M., Chauhan, L. S., Floyd, K., Glaziou, P., & Raviglione, M. C. (2010 оны May 19). Tuberculosis control and elimination 2010–50: cure, care,. Geneva, Switzerland.
6. MOH. (2009). Health Indicators, Mongolia. Implementing Agency for Government of Mongolia, Ministry of Health. Ulaanbaatar: Sodnompil.Ts,.
7. MOH. (2011). Hospital services costing survey at aimag and district health facilities. Ulaanbaatar: WHO.
8. Naranbat, N., Nymadawa, P., Schopfer, K., and Rieder, H. L. (2009). Seasonality of tuberculosis in an Eastern-Asian countries with extreme continental climate. Europian Respiratory Journal, 34, 921-925.
9. National Tuberculosis Program. (2010). Joint Review of the National TB Programme Mongolia. Ulaanbaatar: WHO, Mongolia Ministry of Health.
10. Peabody, J. W. (2005 оны September 9). The burden of disease, economic costs and clinical.
11. Sodnompil, S. (2009). Health Indicators. Ulaanbaatar: Implementing Agency of the Government of Mongolia- Department of Health.
12. Trading Economics. (2010 оны January). http://www. tradingeconomics.com/mongolia/official-exchangerate- lcu-per-us-dollar-period-average-wb-data.html. Гаргасан 2012 оны January
13. Trading Economics. (2012). Official exchange rate in Mongolia. Гаргасан 2012 оны February, http://www. tradingeconomics.com/mongolia/official-exchangerate- lcu-per-us-dollar-period-average-wb-data. html.-аас
14. WHO report. (2011). Global Tuberculosis Control. Geneva, Switzerland.
15. Эрүүл Мэндийн Яам. (2010). Сүрьеэгийн тусламж үйлчилгээний удирдамж. Улаанбаатар: Эрүүл Мэндийн Яам.
