Ц.Жаргалсайхан,  Г.Эрдэнэчимэг, Б.Гэгээбадрах,

Ю.Пүрэвсүрэн,  Б.Мягмаржав

“Ард түмэн бол аливаа үндэстний жинхэнэ баялаг мөн. Тийм ч учраас хөгжлийн зорилго нь хүн ардаа эрүүл энх, бүтээлч, урт удаан амьдрах таатай орчин бүрдүүлэхэд оршино” хэмээн 1990 оны “Дэлхийн хүний хөгжлийн илтгэл”–д дурдсан байдаг. 

Монгол улсад Иргэний эрүүл мэндийн даатгалын тогтолцоог 1994 оноос эхэлж нэвтрүүлсэн нь эрүүл мэндийн санхүүжилтийн тогтолцоонд гарсан томоохон шинэчлэл болсон юм. Монголын хүн амын дунд халдварт болон халдварт бус өвчний тархалт өндөр, дундаж наслалт харьцангуй богино байгаа, эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээний хүртээмж хүн амд тэгш бус, хангалтгүй байгаа, хүмүүс эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээний чанарт сэтгэл дундуур, эмнэлгийн барилга, тоног төхөөрөмж муу, эрүүл мэндийн салбарын санхүүжилтын бодлого зохицуулалт хангалтгүй, эмч мэргэжилтнүүдийн мэдлэг чадвар хангалтгүй, гадаад оронд явж эмчлүүлэгчдийн тоо нэмэгдэж, их хэмжээний мөнгөний урсгал гадагшаа чиглэж байгаа зэрэг нь эрүүл мэндийн  салбарын өнөөгийн тулгамдсан асуудал болж байна. 

Монгол улсын эдийн засаг нийгмийн шилжилтийн хүнд үетэй давхцан нийгмийн эрүүл мэндийн даатгалын тогтолцоог нэвтрүүлсэн нь Монгол улсын эрүүл мэндийн санхүүжилтийн шинэ эх үүсвэрийг бүрдүүлэх, зах зээлийн механизмийг нэвтрүүлэх, хүн амын эрүүл мэндийн төлөө хүлээх хариуцлагыг нэмэгдүүлэхэд нэн чухал арга хэмжээ болсон байна.

Сүүлийн жилүүдэд ДНБ-нд эзлэх эрүүл мэндийн санхүүжилтийн хэмжээ буурах хандлагатай байгаа, нөгөө талаас нөөцийн зарцуулалтын үр өгөөж, үр ашгийн асуудалд бага анхаарч ирсэн тал ажиглагдаж байна. Улсын эмнэлгийн нүсэр том тогтолцоо, бүтэц, үүнтэй зэрэгцэн үүсэж байгаа хувийн хэвшлийн давхардсан тогтолцоо нь эрүүл мэндийн салбарын зардлыг улам нэмэгдүүлж, харин хүн амд үзүүлж байгаа эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээний чанар, санхүүжилтийн үр ашигт төдийлөн эерэг нөлөө үзүүлж чадахгүй байна. Эрүүл мэндийн даатгалын сангийн чөлөөт үлдэгдэл 2006 оны байдлаар 42,6 тэрбум төгрөг байгаа ба 2007 оны гүйцэтгэлээр 60 орчим тэрбум төгрөгт хүрээд байна.  

Эрүүл мэндийн салбарт санхүүжилт дутагдалтайгаас шалтгаалж үйл ажиллагаа доголдоход хүрээд байхад даатгалын сан асар их үлдэгдэлтэй гарч байгаа нь өнөөгийн даатгалын тогтолцооны сул талыг харуулж байна. Энэ нь Иргэний эрүүл мэндийн даатгалын хуулинд даатгуулагчдад үзүүлэх тусламж үйлчилгээг илүү бодитой болгох чиглэлээр өөрчлөлт оруулах хэрэгцээ байгааг харуулж байна. Тиймээс дэлхийн бусад орны жиш¬¬гээр эрүүл мэндийн даат¬¬галын санг нийгмийн даат¬га¬лын сангаас тусад нь бие даалган, худалдан авах, тусламж үйлчилгээ үзүүлэх үйл ажиллагааг тусгаарлах, зах зээлийн меха¬низмд тохирсон үйл ажилла¬гаа явуулах, төлбөрийн аргуудыг оновчтой болгон эрүүл мэндийн санхүүжилтэд улсын төсөв, эрүүл мэндийн даатгалын сангийн эзлэх зөв зохистой харьцааг бий болгох, эрүүл мэндийн даатгалын сангийн үүрэг зорилго, үйл ажиллагааг тодорхой болгож, нийгмийн эрүүл мэндийн санхүүжилтийг нэмэгдүүлэх, эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээний чанарын хяналтыг сайжруулах, мөн хувийн эрүүл мэндийн даатгалын оновчтой хэлбэрийг сонгон хөгжүүлэх зэрэг нь өнөөгийн эрүүл мэндийн даатгалын тулгамдсан асуудлууд болж байна. 

Эрүүл мэндийн даатгалыг /ЭМД/ нэвтрүүлэх болсон үндсэн зорилго нь зах зээлд шилжсэн бусад олон орны адилаар санхүүжилтийн нэмэгдэл эх үүсвэрийг бий болгох, зах зээлийн механизм нэвтрүүлэх болон эрүүл мэндийн төлөө хувь хүмүүсийн хүлээх хариуцлагыг дээшлүүлэхэд оршиж байв. Эрүүл мэндийн даатгалыг нэвтрүүлснээр эдийн засаг хүнд байсан жилүүдэд эрүүл мэндийн санхүүжилтийг тогтвортой түвшинд байлгах нөхцөл бүрдүүлсэн юм. Эрүүл мэндийн даатгал нь Монголд хэрэгжиж байгаа нийгмийн даатгалын 5 төрлийн нэг бөгөөд нийгмийн эрүүл мэндийн хэлбэрээр нэвтэрч, энэ үндсэн агуулга, шинж төрх нь хэвээр хадгалагдаж ирсэн. Эрүүл мэндийн даатгалын сан нь ажил олгогч ба даатгуулагч, хувиараа хөдөлмөр эрхлэгчдийн ЭМД-н шимтгэл, төр хариуцдаг хүн амын эмзэг бүлгүүдийн даатгалын шимтгэлийг төрөөс төлдөг орлогоос бүрддэг. Эрүүл мэндийн даатгал бий болсноор эрүүл мэндийн тусламж, үйлчилгээний нэг томоохон санхүүжүүлэгч болж, даатгалын санхүүжилт нь эрүүл мэндийн салбарын тусламж үйлчилгээний нийт зардалд 25-26%-ийг эзлэх боллоо. Ор хоногийн гүйцэтгэлээр төлж байсан төсвийн санхүүжилтийн механизмыг өөрчилж, ЭМДС нь өвчний тохиолдлоор урьдчилан санхүүжүүлж гүйцэтгэлээр тооцох аргад шилжсэн. Эмнэлгийн байгууллага гэрээний үндсэн дээр даатгуулагчдад эрүүл мэндийн тусламж, үйлчилгээ үзүүлэх болсноор үйлчилгээ үзүүлэгч, даатгуулагч ба худалдан авагчийн хооронд эдийн засгийн харилцааг гүнгийрүүлэх үндэс болж байна. Даатгуулагчид үзүүлэх тусламж үйлчилгээний багцтай болсон. Энэ бүхэн нь эрүүл мэндийн даатгалын тогтолцоонд гарсан ахиц дэвшил, амжилт юм. 

Гэвч ЭМД-н хүрээнд тулгарч байгаа бэрхшээл, тулгамдсан асуудлууд нилээд байгаа нь иргэдийн эрүүл мэндийн үйлчилгээний чанарын түвшинд зохих нөлөө үзүүлж байна. Өнөөдөр даатгалын байгууллагын бүтэц, зохион байгуулалтын албан ёсны механизм байгаа боловч ихэнхдээ үйл ажиллагааны чиглэлтэй, эрүүл мэндийн салбарын санхүүжилтэнд төсөв, даатгалын бодлого уялдаагүй, даатгалын байгууллагын чадавхи хязгаарлагдмал стратегийн зорилт болон гүйцэтгэх үүрэг нь бүрэн тодорхойлогдоогүй байна. 

Эрүүл мэндийн даатгал нь бүтцийн хувьд Улсын нийгмийн даатгалын ерөнхий газарт харъяалагддаг. Нийгмийн даатгалын төв байгууллага нь Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлаг Улсын нийгмийн даатгалын ерөнхий газар (УНДЕГ) юм. УНДЕГ нь нийгмийн даатгалын санг бүрдүүлэх, тэтгэвэр тэтгэмжийг цаг хугацаанд нь олгох, дотоод хяналт шалгалт хийх үндсэн үүрэгтэй. Монгол орны хувьд тэтгэврийн, тэтгэмжийн, ослын, эрүүл мэндийн, ажилгүйдлийн даатгалын таван төрөлтэй, эдгээрийг даатгалын нэг байгууллага эрхэлдэг онцлоготой. Эрүүл мэндийн даатгалын сангийн чөлөөт үлдэгдэл 2006 оны байдлаар 42,6 тэрбум төгрөг байгаа ба 2007 оны гүйцэтгэлээр 60 орчим тэрбум төгрөгт хүрээд байна. Эрүүл мэндийн салбарт санхүүжилт дутагдалтайгаас шалтгаалж үйл ажиллагаа доголдоход хүрээд байхад даатгалын сан асар их үлдэгдэлтэй гарч байгаа нь өнөөгийн даатгалын тогтолцооны сул талыг харуулж байна. Энэ нь Иргэний эрүүл мэндийн даатгалын хуулинд даатгуулагчдад үзүүлэх тусламж үйлчилгээг илүү бодитой болгох чиглэлээр өөрчлөлт оруулах хэрэгцээ байгааг харуулж байна. Тиймээс бусад орны жиш¬¬гээр эрүүл мэндийн даат¬¬галын санг нийгмийн даат¬га¬лын сангаас тусад нь бие даалган, зах зээлийн меха¬низмд тохирсон үйл ажилла¬гаа явуулах ёстой . 

Өнөөгийн тогтолцоогоор эмнэлгийн тусламж үйлчилгээний зарим төрлийг эрүүл мэндийн даатгалын сангаас, үлдсэн хэсгийг төсвөөс тус тус санхүүжүүлж, хоёр саланги худалдан авагч байгаа юм. Эрүүл мэндийн даатгалын сангийн бие даасан байдлыг хангаж, төрөөс үнэ төлбөргүй үзүүлэх эрүүл мэндийн тусламж, үйлчилгээний зардлыг эрүүл мэндийн даатгалын санд нэгтгэн шилжүүлж, тусламж үйлчилгээг худалдан авах үйл ажиллагааг, тусламж үйлчилгээ үзүүлэх (ЭМЯ болон эмнэлгийн байгууллага) үйл ажиллагаанаас тусгаарлаж, Төсвийн байгууллагын удирдлага санхүүжилтийн хуулийн хүрээнд нэг захиран зарцуулагчид төвлөрүүлж, нэг худалдан авагчийн тогтолцоонд шилжүүлэх нь зүйтэй. Эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээний нөөцийг нэг удирдлагад төвлөрүүлж, үйлчилгээний санхүүжилтийн шуурхай, давхардалгүй, хүнд сурталгүй тогтолцоог бий болгохыг “Нэг худалдан авагч” –ийн тогтолцоо гэж ойлгоно. 

Одоогоор Монгол улсын эрүүл мэндийн даатгал нэг худалдан авагчийн талаархи бодлого байхгүй, эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээг хоёр саланги байдлааар санхүүжүүлж байгаа ба үүнийг нэгтгэж нөөцийг хуваарилах найдвартай тогтолцоо болгож дэлхийн бусад орнуудын жишгээр өөрлөх нь зүйтэй юм. 

Иймээс эрүүл мэндийн даатгалын санг тогтвортой бүрдүүлж дан ганц эмнэлгийн байгууллагын тусламж үйлчилгээний зардлыг санхүүжүүлэх бус даатгуулагчийн эрх ашгийг хамгаалж, эмнэлгийн чанартай тусламж үйлчилгээгээр хангах, үйлчилгээний байгууллага байх нь даатгалын байгууллагын эрхэм зорилтын нэг гэж үзэж байна. . 1998 онд Засгийн газраас баталсан эрүүл мэндийн даатгалын хяналтын дүрмийн дагуу тусламж, үйлчилгээний чанар, үр дүн, даатгалын үйл ажиллагаанд даатгалын улсын байцаагч, улсын мэргэжлийн хяналтын газар хяналт тавьж байна.Эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээний чанар үр ашгийг сайжруулахад дээрхи санхүүгийн арга механизмаас гадна санхүүгийн бус арга механизмийг хослуулан хэрэгжүүлснээр үр дүнд хүрэх юм. Тухайлбал, эрүүл мэндийн боловсрол олгох, өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх ажил, эмчилгээ, үйлчилгээний стандартын хэрэгжилт болон чанарын хяналтын тогтолцоог боловсронгуй болгох ёстой. 

Сүүлийн жилүүдэд ДНБ-д эзлэх эрүүл мэндийн зардал 4% орчим байгаа нь төсвийн зарлагын 10 орчим % болж байна. Монгол улсын ДНБ-ний 4.5 хувьтай тэнцэхүйц хэмжээний хөрөнгийг ЭМ-ийн салбарт хуваарилсан нь АНУ-ын Эрүүл мэндийн салбартаа зарцуулж байгаа 16 хувьд мэдээж хүрэхгүй боловч Малайзын 2.4 хувьтай харьцуулахад боломжын тоо юм. Өндөр хөгжилтэй орнууд ДНБ-ий 10-аас илүү хувийг хүн амынхаа эрүүл мэндэд зарцуулж байхад дундаж болон бага орлоготой орнууд 4-6 хувийг зарцуулж байна. Гэвч бид цаашид олон улсын жишигт нийцүүлэн ДНБ-д эзлэх эрүүл мэндийн зардлыг нэмэгдүүлбэл эрүүл мэндийн салбарт тулгамдаж буй асуудлуудыг шийдвэрлэхэд бас нэг гарц болох юм.

Улс бүрийн онцлогоос хамаарч эрүүл мэндийн санхүүжилтийн эх үүсвэр өөр өөр байгаа боловч, орлогын ямарч түвшинд бүрдүүлэх боломжтой юм. Санхүүжилтйн эх үсвэрийн хувьд Япон, Солонгос, Герман гэх зэрэг зарим орнууд нийгмийн эрүүл мэндийн даатгалаас хамаарч байхад Англи, Малайз зэрэг орон татварын санхүүжилт дээр төвлөрч байна. Харин бага орлоготой хөгжиж буй орнууд төлбөрт үйлчилгээнээс санхүүжилтийн ихэнх хувийг бүрдүүлж байна. Эрүүл мэндийн зардалд эзлэх эрүүл мэндийн даатгалын хувь (2006 онд 27.3% байсан бол 2009 оных 20.8 %) буурах хандлагатай байна.  Санхүүжилтийн эх үүсвэрийг орлогын түвшингээр авч үзэхэд бага орлоготой улс орнуудад хувь хүний төлбөр харьцангуй өндөр, харин улс орнуудын орлогын түвшин нэмэгдэхийн хэрээр эрүүл мэндийн даатгалын санхүүжилтийн эх үүсвэр нэмэгдэх хандлага ажиглагдаж байна. 

Нэг хүнд ногдох эрүүл мэндийн зардал өсөх хандлагатай байгаа хэдий ч Монголд 2007 онд дөнгөж 37 ам доллар байгаагаас харахад бид АНУ (ДНБ-ний 16%, 1 хүнд ногдох зардал $ 6280 ам доллар ), Япон (ДНБ-ний 7.8%, 1 хүнд ногдох зардал 2293 ам доллар) зэрэг дэлхийн бусад орнуудтай харьцуулахад хэт бага байгаа юм. ДЭМБ-ын зөвлөмжинд хөгжиж буй орнуудын нэг хүнд ноогдох нэн шаардлагатай тусламж үйлчилгээний зардлыг 34 ам.доллар байхаар зөвлөсөн байна. Гэвч эрүүл мэндийн анхан шатны сумын эмнэлэг нэг хүнд 17 ам.доллар зарцуулж байгаа боловч энэхүү зардал нь цаг агаарын эрс тэс уур амьсгал, газар нутгийн таруу байршил, алслагдмал байдлаас шалтгаалан нэн шаардлагатай тусламж үйлчилгээнд гэхээсээ илүү халаалт дулаан, шатахууны зардалд зарцуулагдаж байна. Иймд нэг хүнд ноогдох эрүүл мэндийн зардлыг нэмэгдүүлж, нэн шаардлагатай эрүүл мэндийн тусламжинд зарцуулбал үр дүнтэй байх болов уу.

 Эрүүл мэндийн салбарын зардал үр дүнтэй зарцуулагдаж чадаж буй эсэхийг түүнд эзлэх НЭМ-ийн зардалын хувиар тодорхойлох явдал түгээмэл байдаг. Харьцангуй хямд хирнээ хамгийн өндөр үр дүнтэй арга болох нь батлагдсан НЭМ-ийн үйл ажиллагаа буюу идэвхтэй урьдчилан сэргийлэлтэнд зарцуулж буй хөрөнгийн ЭМ-ийн салбарын нийт зардалд эзлэх хувь аль болох их байх тусам эрүүл мэндийн салбарын чадамж, хүн амын эрүүл мэндийн үндсэн үзүүлэлтүүд төдийчинээ өндөр байгаа нь бусад орнуудын жишээнээс тодорхой байна. Манай оронд НЭМ-д зориулагдаж буй зардал хангалтгүй байна . 2007 онд нийт зардлын 80.1 хувь болох 124 тэрбум төгрөгийг эмнэлгийн тусламж үйлчилгээнд зарцуулж буй, түүний 68.8 хувь нь хамгийн өртөг өндөртэй 2 болон 3-р шатлалын тусламж үйлчилгээнд хэрэглэгдэж байна. 2009 оны эрүүл мэндийн салбарын хөтөлбөрийн бүтцийг аваад үзэхэд эмнэлгийн тусламж үйлчилгээнд 77% буюу 162.6 тэрбум төгрөг, нийгмийн эрүүл мэндэд 19% буюу 39.6 тэрбум төгрөгийг төсөвлөсөн байна.  Үүнээс үзэхэд манай эрүүл мэндийн тогтолцоо нь хүн ардаа өвчнөөс хамгаалах бус өвчилсөн хойно нь араас нь хөөж эмчилдэг гаж тогтолцоо байгаа нь харагдаж байна. Иймд цаашид нийгмийн эрүүл мэндийн боловсрол олгоход санхүүжилтийг нэмэгдүүлбэл үр өгөөжтэй санагдана. Гэтэл зардлын үр дүн өндөртэй гэж батлагдсан урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээнд болон нийгмийн эрүүл мэндийн үйлчилгээнд 5 хүрэхгүй зарцуулж байгаа нь нэн чамлалттай үзүүлэлт юм. Өөрөөр хэлбэл, өвчлөлд нөлөөлж буй нийгмийн болон хувь хүний хамааралтай хүчин зүйлсийн судалгаанд суурилан, өвчлөлөөс урьдчилан сэргийлэх сургалт сурталчилгаа, зан үйлийг хэвшүүлэхэд бага анхаарч иржээ. АНУ, БНСУ зэрэг орнууд нийгмийн эрүүл мэндийн үйл ажиллагаанд 37-57% ийг зарцуулж байна. Малайз улс дотоодын нийт бүтээгдэхүүнийхээ дөнгөж 2.4%-ийг ЭМ-ийн салбартаа зарцуулж байгаа боловч НЭМ-ийн үйл ажиллагаанд дээрх хөрөнгөнийхөө 57.6 %-ийг зориулж чадсанаар 5 хүртэлх насны хүүхдийн эндэгдлийн түвшинг бууруулж, хүн амын дундаж наслалт тогтвортой нэмэгдэж буй орны тоонд орж байна. Гэтэл Энэтхэг улс эсрэгээрээ, ДНБ-ийхээ 5 хувийг ЭМ-д зориулж байгаа хэдий ч НЭМ-ийн зардлыг хангалттай олгодоггүйгээс болж бусад оронтой харьцуулбал 5 хүртэлх насны хүүхдийн эндэгдлийн түвшин өндөр, хүн амын дундаж наслалт багатай оронд тооцогдож байна. Манай орны хувьд урьдчилан сэргийлж болох өвчлөлд улам олон хүн өртөж байгаа нь улс орны болон өрх гэрийн эдийн засагт их хэмжээний дарамт учирч байгааг судалж бодлогын хэмжээнд авч хэлэлцэх нь чухал байна. Үүнээс үзэхэд танай эрүүл мэндийн тогтолцоо нь хүн ардаа өвчнөөс хамгаалах бус өвчилсөн хойно нь араас нь хөөж эмчилдэг гаж тогтолцоо байгаа нь харагдаж байна.Иймээс урьдчилан сэргийлэх болон нийгмийн эрүүл мэндийн үйлчилгээнд санхүүжилтийг илүүтэй хандуулах замаар эрүүл мэндийн салбарын нөөцийн хуваарилалтыг олон улсын чиг хандлагатай нийцүүлэх бодлогыг Монгол улсад шийдвэртэй хэрэгжүүлэх  нь тулгамдсан асуудал болоод байна.

Эмнэлгийн тусламж, үйлчилгээ хөтөлбөр нь 3 бүтээгдэхүүнтэй бөгөөд амбулаторын тусламж үйлчилгээ бүтээгдэхүүнд 33%, хэвтүүлэн эмчлүүлэх тусламж, үйлчилгээ бүтээгдэхүүнд 66%, эрдэм шинжилгээ, судалгаа бүтээгдэхүүнд 1%-ийг хуваарилахаар тооцжээ.Үүнээс үзэхэд хэвтүүлэн эмчлэх тусламж үйлчилгээ өндөр байгаа нь нэг талаас эрүүл мэндийн даатгалаас голлон хэвтүүлэн эмчлэх эмчилгээг санхүүжүүлж, нөгөө талаас хүн амын хэвтэн эмчлүүлэх сонирхол өндөр байгаатай холбоотой. Мөн 1000 хүнд ноогдох ор 7.7 байгаа нь бусад орнуудтай харьцуулахад өндөр байна. Монгол улсад эмнэлгийн орны тоо өндөр (18.2000), үүнийгээ дагаад эмнэлэгт хэвтэлт өндөр байгаа нь эрүүл мэндийн зардал ихтэй, үр ашиг муу байгаагийн нэг шалтгаан болж байна. Мөн энэ нь хөрөнгө хуваарилалтын механизм, зарцуулалтын байдалтай ихээхэн хамааралтай байж болохоор байна.Улсын эмнэлгүүдийн барилга хуучирсан дэндүү нүсэр байгаа нь эрүүл мэндийн зардлын нилээд (30-35%)хэсгийг эмчилгээ үйлчилгээнд бус, цахилгаан дулаан зэрэг тогтмол зардалд болон засварт зарцуулж байна. 2007 онд ажил олгогч болон даатгуулагчдын ЭМД-ын санд төлсөн 50.2 тэрбум төгрөгийн дөнгөж 54 хувийг эргүүлэн ЭМ-ийн салбарт зарцуулсан ба үүний 83.2 хувийг зөвхөн хэвтүүлэн эмчлэх тусламж үйлчилгээнд зарсанаас үзэхэд эрүүл мэндийн салбарын хөрөнгө тэнцвэргүй, үрэлгэн зарагдаж байна гэж хэлэх үндэстэй байна. Хэдийгээр эрүүл мэндийн даатгалын хуульд өөрчлөлт оруулж, эмнэлгийн ор хоногийг тухайн өвчнөөс хамаарч харилцан адилгүй тогтоох болсон хэдий ч дундаж ор хоног өндөр хэвээр (8.7) байгаагаас болж зардал төдийлэн буурахгүй байсаар байна. Иймээс үр дүн багатай ортой эмнэлгийн зардлыг хязгаарлах, бууруулах, Улаанбаатар хотын эмнэлгүүдийн бүтцийг өөрчлөх, нөгөө талаас хүн амын шаардлагагүй хэвтэн эмчлүүлэх сонирхолыг хязгаарлах үүднээс хэвтүүлэн эмчлэх тусламж үйлчилгээний нийт өртөгийн тодорхой хувийг эмчлүүлэгч төлөх хэлбэрээр хамтарсан төлбөрийн оновчтой тогтолцоог бий болгох нь үр дүнтэй юм. Нийгмийн эмзэг бүлгийн иргэдийн тусламж үйлчилгээний төлбөрийг ваучер олгож тооцож болно. Цаашид эмчилгээний төлбөрийг үйлчлүүлэгч урьдчилан төлөөд даатгалын байгууллагаас нөхөн авч болох тогтолцоонд аажмаар шилжих нь даатгалыг иргэдийн эрүүл мэндийн эрсдлийг хуваалцах жинхэнэ утгаар нь хэрэгжүүлэх, үйлчилгээний чанарыг сайжруулахад чухал түлхэц болно. Эдгээр арга хэмжээг авснаар үйлчлүүлэгчийн зүгээс гарах шаардлагагүй хэвтэлтийн эрэлтийг бууруулах болон өвчлөлийн улмаас санхүүгийн эрсдэлд орохоос иргэдийг хамгаалах, тусламж үйлчилгээний хүртээмж оновчтой болох үр дүнтэй.

Монгол улсын эрүүл мэндийн даатгалын тогтолцоо нь хэлбэрийн хувьд албан журмын даатгал дээр суурилж байна.Энэ нь хүн амын орлогын түвшин бага, ядуурал харьцангуй өндөр орны хувьд эрүүл ба өвчтэй, баян ба ядуу хүмүүс хоорондоо эрсдэлээ хуваалцах нөхцөлийг бүрдүүлж байна. Төр даадаг иргэдийн болон ажилгүйчүүд, оюутан малчдын шимтгэлийн хэмжээ (300 ба 500 төгрөгөөр) сүүлийн 10 гаруй жил өөрчлөгдөөгүй мөрдөгдөж ирлээ. Эрүүл мэндийн даатгалын шимтгэлийг төрөөс хариуцан төлж байгаа хэмжээ болон малчид, хувиараа хөдөлмөр эрхлэгчид, оюутнууд, ажилгүйчүүд зэрэг хүмүүсийн шимтгэлийн хэмжээ хэт бага байгаа бөгөөд хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээнд ноогдох шимтгэлээс 8.3-13.8 дахин бага байгаа юм. Энэ нь улсын эдийн засгийн байдал, хүн амын амжиргааны түвшинг бодолцож байсантай холбоотой. Гэвч улс орны эдийн засгийн байдал дээрдэхийн хирээр хүн амын орлогын хэмжээ нэмэгдэж байна. Иймд цаашид шимтгэлийн хэмжээг зохиомлоор бага байлгах шаардлага байхгүй. Иймээс төрөөс хариуцан төлж байгаа улсын төсвөөс олгох шимтгэлийн хэмжээг аажмаар нэмэгдүүлж, малчид, хувиараа хөдөлмөр эрхлэгчид, оюутнууд, ажилгүйчүүд зэрэг хүмүүсийн шимтгэлийн хэмжээг хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээний 3-6% д хүргэх, харин аж ахуйн нэгж байгууллагад ажилладаг ажиллагсдын шимтгэлийн хэмжээг одоогийн түвшингээс нэмэгдүүлэхгүй байх  явдал юм. УНДЕГ-ын 2006 оны тайлан мэдээгээр албан секторын аж ахуйн нэгж байгууллагын ажиллагсдын төлсөн эрүүл мэндийн даатгалын шимтгэл сангийн орлогын 76%-ийг бүрдүүлж, харин тэдэнд үзүүлсэн тусламж үйлчилгээний зарцуулалт 13%-ийг эзлэж байна.  Төр даадаг иргэдийн шимтгэл нь ЭМДС-гийн орлогын 20%-ийг бүрдүүлж байхад эдгээр бүлгийн иргэдэд үзүүлсэн тусламж үйлчилгээний зардал ЭМДС-гийн нийт зарцуулалтын 53%-ийг эзэлж байна. Эрүүл мэндийн даатгалын шимтгэл бага байгаа  нь иргэдийн эрүүл мэндийн талаарх ойлголт, үнэлэмжийг бууруулж байна. Энэ нь тэд  өөрийн эрүүл мэндээ хайрлах хамгаалах ёстой гэсэн хариуцлагаа  ухамсарлахад саад болж байна. Иймээс “Эрүүл хүн” гэдэг үнэлэмжийг өндөрт гаргахын тулд хүн бүхнийг өөрөөр нь даатгалыг нь гаргуулдаг болгож болох юм.. Мөн шимтгэл хэт бага байгаа нь адил хэмжээний шимтгэл төлж, эрүүл мэндийн үйлчилгээнд тэгш эрхтэй хамрагдах зарчмыг алдагдуулахад хүргэж байна. Иймээс ЭМД-ийн хуулинд иргэн нэг бүрийг эрүүл мэндийн даатгалд зайлшгүй хамрагдах үүрэгтэй гэдгийг заахаас гадна, иргэний энэ үүргээ биелүүлээгүй тохиолдолд хүлээх хариуцлагыг нь тодорхой зааж өгч болох юм.

Эрүүл мэндийн байгууллага даатгуулагчдын мэдээллийн нэгдсэн санг орчин үеийн мэдээллийн технологийн шаардлага, хэрэглэгчдийн хэрэгцээ, олон улс, бүс нутгийн болон өөрийн улс орны хөгжлийн тэргүүлэх чиглэл, бодлоготой нийцүүлэн бүрдүүлж, удирдлагын мэдээллийн нэгдсэн систем бий болгон үйл ажиллагааг нь хэвшүүлснээр эрүүл мэндийн тусламж, үйлчилгээний хүртээмж, чанар, үр дүнг сайжирна. Үүний тулд эхлээд байгууллагуудын өнөөгийн мэдээллийн систем, холбоо, мэдээллийн техник, технологийн түвшин, хүний нөөцийн чадавхийг үнэлж, дэлхий нийтийн хандлага, онол арга зүй, туршлагад үндэслэн мэдээллийн системийн удирдлагын бүтэц, зохион байгуулалтыг тодорхой болгох нь зүйтэй. Мэдээллийн системийн мэдээллийн сангийн мэдээллийн кодчлол, нууцлалын журам гаргаж, мэдээллийн сан бүрдүүлэх нь зүйтэй. Клиникийн том эмнэлгүүдэд даатгуулагчийн мэдээллийг бүрэн автоматжуулах цахим картын тогтолцоонд шилжих эхлэл тавигдаад байгаа юм. Цаашид энэ мэдээллийн санг иргэний бүртгэл мэдээллийн газартай хамтран ажиллаж иргэн нэг бүрийг кодчилох нь чухал юм. Хэрэв бид иргэн нэг бүрийг кодчилж чадвал цаашид амьдралын нэгдсэн даатгалыг бий болгоход болохгүй зүйл үгүй гэж бодож байна. Иргэний бүртгэл мэдээллийн алба болон татварын албанд бүртгэлтэй иргэн, аж ахуйн нэгж бүрийг эрүүл мэндийн даатгалд хамруулах талаар иргэний бүртгэл мэдээллийн алба болон татварын алба, даатгалын байгууллага хооронд мэдээллийн сүлжээг бий болгох.

Эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээний нэмэгдэл санхүүжилтийг бий болгох зорилгоор хувийн нэмэгдэл даатгалын системийг бий болгож, ингэснээр улсын эрүүл мэндийн даатгалд заавал даатгуулсан иргэн нэмэгдэл тусламж үйлчилгээ авах, мөн өндөр өртөгтэй эмчилгээ хийлгэхэд шаардагдах зардлыг санхүүжүүлэх боломжтой болох юм. Үүнийг төр хувийн хэвшлийн түншлэл /РРР/ байдлаар гэрээгээр гүйцэтгүүлж болох бөгөөд, гэхдээ эрүүл мэндийн даатгалын сангийн / Засгийн газрын/ хатуу хяналтан дор хэрэгжиж болно. УИХ, болон Засгийн газраас хувийн нэмэгдэл даатгалын системийг бий болгох хууль эрх зүйн орчныг бүрдүүлж, зорилго зорилт, гүйцэтгэх чиг үүргийг нь ( мөн шимтгэлийн дээд хэмжээг тогтоож болох юм) ЭМД-ын хуулиар тодорхой зааж өгч гүйцэтгүүлэх зах зээлийн өрсөлдөөнийг бий болгох нөхцөл бүрдэх болно. Одоогоор манайд хувийн нэмэгдэл эрүүл мэндийн даатгал нь зөвхөн эхлэл төдий байгаа бөгөөд зорилго чиг үүрэг нь тодорхой бус, хуульчлан батлаагүй байгаа юм. 

Өрх, сумын эмнэлгийн анхан шатны тусламж үзүүлэх үйлчилгээ, бүтээгдхүүний ангилалыг тодорхой тогтоож, бүтээгдхүүний өртөгт суурилсан төсөвлөлт санхүүжилтийг нэвтрүүлэх / нэг иргэнээр тооцох аргыг хэрэглэж байна/ нь зүйтэй. Анхан шатны эмнэлгүүдийг зөвхөн төсвөөс бус, эрүүл мэндийн даатгалын сангаас тодорхой хувийг ялангуяа нийгмийн эрүүл мэндийн арга хэмжээг нэмж санхүүжүүлж болох юм. Ингэснээр эрүүл мэндийн даатгалын ач холбогдлыг хүн амд ойлгуулах, хамралтыг нэмэгдүүлэх боломж бүрдэх юм.

Эрүүл мэндийн даатгалын хөрөнгийн ил тод байдлыг хангах сангийн зарцуулалт, үлдэгдлийн талаар шимтгэл төлөгчдийг хангах мэдээллийн системийг бий болгох, даатгуулагчид эрүүл мэндийн тусламж,үйлчилгээ авсан тохиолдолд төлбөрийн дүнг мэдээлж байх, эсвэл даатгуулагч эмнэлгийн тусламж үйлчилгээ авахдаа төлбөрөө урьдчилан хийсний дараа даатгалын байгууллагаас зардлаа буцааж авдаг системийг бий болгох, харин нийгмийн эмзэг бүлгийн иргэдийн тусламж үйлчилгээнд ваучерийн аргыг хэрэглэж болох юм. Ингэснээр даатгуулагч даатгалын системийн үр нөлөө, ач холбогдлыг илүү ойлгож, эрүүл мэнддээ тавих анхаарал нэмэгдэх талтай

Монгол улсын Засгийн газрын 2008-2012 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөрт “Эрүүл мэндийн үйлчилгээнд эрхийн бичгийн тогтолцоог нэвтрүүлэн урьдчилан сэргийлэх зарчмыг баримталж, иргэн бүрийг жилд нэг удаа эмнэлгийн иж бүрэн, нарийн мэргэжлийн цогц үзлэг оношилгоонд хамруулна.” гэж тусгажээ. Энэ нь ард иргэдийн эрүүл мэнддээ анхаарал тавих боломжийг нэмэгдүүлэн, жил бүр зайлшгүй эмнэлгийн тусламж үйлчилгээг хүртэх ёстойг баталгаажуулж, ингэснээр эрүүл мэндийн даатгалаа төлсөн хирнээ эмнэлгийн тусламж хүртээгүй гэдэг буруу ойлголт, буруу хэвшлийг арилгах юм. Эрүүл мэндийн даатгалын шимтгэлээ тасралтгүй төлж, уг сангаас хохирол нөхөлт хийлгээгүй, улмаар ажиллагсдыг урьдчилан сэргийлэх үзлэгт тогтмол хамруулж, бие бялдарыг нь чийрэгжүүлэн, эрүүлжүүлж хөдөлмөрийн чадвар алдалтыг жилээс жилд тогтмол бууруулах талаар тодорхой ажил зохион байгуулдаг аж ахуйн нэгж, байгууллагад эдийн засгийн урамшуулал олгох механизмыг бий болгох нь зүйтэй гэж үзэж байна.

Нийгмийн даатгалын байгууллагаас даатгуулагчдад чиглэсэн даатгалын үйлчилгээний нэр төрөл цөөн, даатгуулагч даатгалын үйлчилгээгээр эмнэлэг, эмчээ сонгон үйлчлүүлэх боломжгүй байгаа нь эрүүл мэндийн даатгалын ач холбогдлыг бууруулахад нөлөөлж байна.

Эмийн хөнгөлөлт-Үүнд даатгуулагч нь зайлшгүй шаардлагатай эмийн жагсаалтанд орсон, эрүүл мэндийн анхан шатны тусламжийн түвшинд хэрэглэхээр зөвшөөрөгдсөн 127 нэрийн эмийг сум /баг/, өрхийн эмчийн жороор хөнгөлөлттэйгээр эмийн сангуудаас худалдаж авах эрх үүсдэг. Гэвч даатгалаар олгоддог эмийн нэр төрөл цөөн, даатгалаар эм олгодог эмийн сангууд нь тодорхойгүй, иргэдэд энэ талын мэдлэг мэдээлэл бага байгаа нь шаардлаггүй эмнэлэгт хэвтэлтийг нэмэгдүүлж байна. 

 Эмийн нэр төрлийг олшруулснаар үйлчлүүлэгч амбулаториор болон гэрээр эмчлүүлэх боломж улам нэмэгдэнэ. Учир нь манай зарим иргэд гэрээр эм авч уугаад, амбулаториор эмчлүүлж болохоор өвчин туссан байхад эмийн сангаас эм худалдан авахад үнэтэй байдаг тул эмнэлэгт хэвтэж эмчлүүлэх сонирхол их байдаг. Энэ нь шаардлаггүй эмнэлэгт хэвтэлтийг нэмэгдүүлэх нэг шалтгаан болдог. Үүнийг хэрэгжүүлэхийн тулд эмийн сангуудыг магадлан итгэмжлэлд оруулж, аль ч эмийн сангаас зайлшгүй шаардлагатай эмийг эрүүл мэндийн даатгалаар хөнгөлөлттэй үнээр, эмчийн жороор авах боломжийг хуульчлан зааж өгвөл шаардлагагүй эмнэлэгт хэвтэлтийг бууруулж болохоор байна.

“ЭМД-ын тогтолцоог боловсронгуй болгох арга зам” сэдвийн хүрээнд иргэдийн дунд явуулсан судалгаа

Миний бие” ЭМД-ын тогтолцоог боловсронгуй болгох арга зам” сэдвийн хүрээнд иргэдийн дунд санамсаргүй түүврийн аргаар санал асуулгын хуудсаар судалгааг явууллаа.Судалгаанд нийт 88 хүн оролцсоноос эмэгтэй 47, эрэгтэй 41, боловсролын түвшингээр нь авч үзэхэд дээд боловсролтой 57 буюу 64.8%, дунд боловсролтой 27 буюу 30.7%, бага боловсролтой 3 буюу 3.4%, боловсролгүй 1 буюу 1.1% хүн байна.Эрхэлсэн ажлаар нь авс үзвэл тэтгэврийн хүн 15 буюу 17.0%, төрийн байгууллагад ажилладаг 55 буюу 62.5%, төрийн бус байгууллагад ажилладаг 13 буюу 14.8%, ажилгүй 5 (оюутан болон ажилгүй) оролцсон байна. 

Судалгаанд оролцогсдын 83 буюу 94.3% нь ЭМД-д хамрагдсан гэсэн хариултыг өгсөн даатгалын хамралтыг сайн гэж үзэж байна.

Судалгаанд оролцогсдын  эрүүл мэндийн даатгалын талаарх мэдлэгийг авч үзвэл оролцогчдын 26 буюу 29.5% сайн, 33 буюу 37.5% дунд, 25 буюу 28.4% бага зэрэг, 4 буюу 4.5% мэдэхгүй гэж хариулсан байгаа нь иргэдийн ЭМД-ын талаарх өөрсдийн мэдлэгийг үнэлсэн  байна. Гэхдээ нийт оролцогсдын  эрүүл мэндийн даатгалын мэдлэгийг 3 асуултаар тандалт явуулж үзэхэд 2  сайн, 45 дунд,  34 дунд, 7 мэдэхгүй байгаа нь  өөрсдийн үнэлэмжээс бага гарч байгаа нь ЭМД талаарх иргэдийн мэдлэг мэдээлэл хангалттай гэж үзэх үндэслэлгүй байна.

Хүснэгт 3.1.Судалгаанд оролцогсдын  эрүүл мэндийн даатгалын талаарх мэдлэг

Судлаачдын бусад өгүүлэл

Сүүлд хийгдсэн