Өгүүллийн PDF-ийг татах
Нэршил:
I У«с1а атоепа ПзсН (Хэвлэг Гиш) бас Чөдөр өвс, Сйном (9,10), Уулын Гиш, Хонин гүцэнгэ, Чөдөр Гиш гэдэг(9). Горошек приятный.
Е У|С1а сгасса 1_., (Хулганын Гиш) басЯгаан хүцэнгэ (10), Чөдөр Гиш гэдэг (9,13) Ямаан Гиш(9). Горошек мышиный.
Е Үю1а ипуида А.Вог, (Хошой Гиш) 5асХорхиног(9,10), ГанцхосГиш, гэдэг(Ю). Горошек однопарный.
Е У>с1а уепоза Мах1т., (Судалт Гиш). Горошек жилковый.
Е Түвэд: Жиүсрадма(нялх буюу Золжмор срадма), бас Болжморын эрих, Загасан хор гэдэг(6).
Озог: Буурцагган (РаЬасеае).
Гиш бол Буурцагтны овгийн Гишийн төрлийн олон наст өвслөг ургамлууд болно. Манай улсын нутаг дэвсгэр одоогоор 16 зүйлийн Гиш ургаж байгаа болох нь бүртгэгдээд байна.
Гишийн уламжлалт амагаах ухааны нэркйн оноолт:
Манай оронд ургадаг дараах зүйл Гишийн уламжлалт түвд нэрийг эрдэплтэд янз бүрээр онсожээ. Үүнд: 1. У1с1а атоепа Р|5сН
(Хэзлэг Гиш) а Хөх срадма (5,7,8) ■» Хар срадма (3) э Нялх срадма, Жиү-срадма (8) » Сранма (6,3,14)
• Муас!идуа (Нядүгва) (9)
2. Ү|С1а сгасса Ь., (Хулганын Гиш)
• Хөх срадма (3,5,8)
3. \ЛЫа ипцида А.Вог., (Хошой Гиш)
• Срадчун (7)
• ЗагаптагЛто (Саранмарилмо) (9)
4. У|с«а уепоза Мах1т., (Судалт Гиш)
• ЗагаптагЛто (Саранмарилмо) (9) гэх мэт.
Дээрх нэрийн оноолтоос үзвэл Гишийг:
• Срадма
• Сранма гэсэн хоёр янзын түзэд нэрээр оноосон байна.
Тэгвэл эдгээр түвэд нэр бүхий хоёр төрөл ургамлын аль нь Гиш байж болохыг эхлээд сонирхоё.
Уламжлалт эмийн нэрийн оноолт хийсэн судлаачид эдгээр хоёр ургамлыг аль алийг нь Буурцагтны овгийн(ГаЬасеае) ургамлаар оноосон бөгөөд уламжлалт эмийн сударт тэдгээрийн ургамал зүйн шинжийг аль алийг нь "буурцагтай" хэмээн заасны зэрэгцээ "Сранма, срадма" гэдэг түвэд үг нь монголоор аль аль нь "буурцаг гэсэн утгатай үг болно(2,12). Тэгэхэзр дээрх баримтлал үндэстэй болохыг харуулж байна.
Харин аль нь Гиш байж болохын хувьд гэвэл уламжлалт эмийн гол лавлах болох "Хир үгүй шилэн эрхис'~ т Сранма-г таримал, үр, жимсэн змикнбулэгт багтаасан байдаг(4) бөгөөд туүнийг "Вандуй" болохыг судлаачид үндэслэлтэйгээр тогтоосон(1) тул уүнийг үндэслэвэл Сранма нь Гиш биш болох нь харагдаж байна. Иймээс Гиш нь ерөнхийдэө Срадма-н аль нэг нь байж болсх ундэстэй байна.
Срадма нь уламжлалт эмийн сударт зааснаар шар(срадсэр), хэх(срадон), бор(срадмүг),
цагаан(срадгар), хар(сраднаг), улаан(срадмар), хорт(дүгсрад), худэр(лавсрад), болжмор(жиүсрад) гэсэн 6 төрөл байдаг ажэз.
Эдгээрийн дотроос Гишийг Хөх срадма (5,7,8), Хар срадма (3), Нялх срадма/Жиү-срадма (8) гэх зэргээр оноожээ. Иймээс эдгээрийн чухам аль нь Гиш оайж болохыг тодруул.ах зорилгоор уламжлалт эмийн шинжлэх ухааны нэрийг оноодог ургамал зүйн шинжийн харьцуулалт болон үйлдэл, хэрэглээний харьцуулалтын аргуудаар тодруулав. Үр дүиг үнэлэхдээ:
0 Ургамал зүйн шинжүүд болон үйлдэл хзрэглзэ нь хоёул тохирч байвал "уг ОЙООЛТЫГ зөв" хэмээн үзэж, 0 Ургамал зүйн шинжүүд нь зерөэтэй боловч үйлдэл, хэрзглээ нь тохирч байвал "уг уламжлалт ургамлыг орлуулаи хзрэглзх боломжтой" хэмээн узэж,
0 Ургамал зүйн шинжүүд болон уйлдзл хэрэглээ нь хоёул тохирохгүй оайвал 'уг оноолтыг баримтлах
бэломжгүй' хэмээн үзсэн болно. Уг харьцуулаптын ур дүн нь дараах мэт
байна. Үуид:
» Хөх срадма-г Хзвлэг Гиш болон Хулганын Гиштэй ургамал зүйн 12 шинжэзр харьцуулахад 5 нь тохирч, 2 нь заримдагаар тохирч, 5 нь зэрөетзй байна. Харин үйлдэл, хэрзглззгээр нь харьауулахад тохирч байлаа. Иймээс Гиш нь Хөх срадма биш бегөөд харин туүнийг орлуулан хэрэглэа боломжтой хзмээн узэз.
« Хар срадма-г Хэвлэг Гиш болон Хулгзнын Гиштэй ургамал зүйн 13 шинжзэр харьцуулахад 9 нь тохирч, 1 нь
заримдагаар тохирч, 3 нь зөрөөтэй байна. Харин үйлдэл, хэрэглээгээр нь харьцуулахад тохирч байлаа. Иймээс Гиш нь Хар срадма бас биш бегөөд харин түүнийг орлуулах боломжтой ажээ.
* Болжмор буюу Нялх срадма-г Хэвлэг Гиш болон Хулганын Гиштэй ургамал зүйн 13 шинжээр харьцуулахад цөм тохирч, зөрөөтэй зүйлгүй байна. Харин үйлдэл, хэрэглээгээр нь харьцуулахад мөн тохирч байлаа.
Дээрх харьцуулалтаас ундэслээд бид Хэвлэг Гиш болон Хулганьш Гиш нь Жиү-срадма(Болжмор буюу Няях срадма) болох бөгөөд харин Хөх срадма болон Хар срадма-г Хэвлэг Гиш болон Хулганын Гишээр орлуулан хэрэглэж болох юм хэмээн үззж байна.
Харин Хэвлэг Гиш болон Хулганын Гиш нь өөр хоорондоо навчны дагаврын шүдэрхэгийн байдал, цацган дахь цэцгийн тоо, хос навчинцарын тоогоороо ялгагдах бөгөөд энэхүү шинжүүдээр уламжлалт эмийн сударт заасан бичвэрээр нотолгоотой ялгах боломжгуй тул тэдгэрийг аль алийг нь Болжмср буюу Нялх срадма-гаар оноож болсх юм. Дорно дахины Уламжлалт анагаах ухаанд хэрэглэх:
Дорно дахины уламжлалт анагаах ухаанд түүнийг амтлаг амттай, сэрүүн чадалтай(4), шээлгэх, хаванг арилгах, шархыг ангаана хэмээн үздэг байжэз(4,5).
Уламжлалт эмийн сударт түүнийг шээс хаагдахыг арилгана. Нар ба суүдэр алин ч тусах газрын уулнаа ургамой. Навч иш нь өчүүхэн нарийн, цэцэг нь хөх улаанаар хослож маш үзэсгзлэнтзй, үр нь улаан срадма-ын үр лугаа ялгал үгүй, амт нь амтлаг чанар нь сэрүүн, чадал нь шарх хийгээд галзуу нохойд хазуулсныг анагааж, толгой хийгээд хзнхдэг цззж ба гишүүний шарх ямар ч их хунд сүрхий агсан ч бүхнээр анагаан уйлдмой. Хэндий хавцал, ам завсар зэрэг ба уулнаа ургамой. Навч нь нимгэн жижиг(4,б), устэй навчтзй, тулмын амсрыг боосон мзт дугтуйтай, тулмын усыг гаргаж чадмой хэмээн номлож(б), усан хазан, сувагхаван, цайвао хаван зэрэг төрөл бүрийн шалтгаант хаван буюу шархлаат өзчнүудийн үед хэрэглэж байжээ(8). Шинжпэх ухааны судалгааны мэдзэлэл
Хэвлэг Гиш (Уюа атоепа ПзсЬ.), Горошек приятный Уогамал зүйн шинж:
Урт нь ЗС-150 см орчим , нарийн туяхан иштэй, цалам буюу гох дэгээгээр төгссөн хос өдлөг, нийлмэл навчтай, чийгсүу олон наст өвслөг ургамал. Навчны дагавар том, шүдэрхэг, үсэрхэг. Нэвчинцар нь 5-7 хос, зууван юмуу юлдэрхүү, зузаан, үзүүртээ өргөс буюу шонтонтой, 2-4см урт, 8-12мм өргөн. Цоморлигийн шүдлэг юлдэн-шөвгөрхүү. Дэлбэ хөхөзтөр, нил ягаан, хүрэнягаан. Далбааны дэлбэн буюу илтэс Ш/.Л6ЭНЭЗСЭЭ урт. Навчнгаса^&всинсхон цэцэглэх ишний узүүртЮ^Одацэг бухий цацаг багцагтай(9).
Химийн найрлага
Газар дээрх хэсэгт С зитамин (208-570мг%), каротин, уураг, чихэрлэгийн зүйл агуулна(7). Тархалт
Монгсл орны ургаллал газар зүйн Хэвсгөл, Хэнтий, Хангай, Монгол-Дагуур, Хянган, Монгол-Алтай, Дундад Халх, Дорнод-Монголын тойрогт тархан ургана(9).
Ургах гезар орчин нөхцөл
Ихэбчлэн ойт хээр, тайгын буслуурт шинэсэн, нарсан, хусан ой, тздгээрийн зах, татмын ба уулын нуга, хээрийн нуга, сөөгөн ширэнгэ, эргийн нугз, голын зрэг хөвөө дагаж ургана(9).
Хулгзнын гиш (V?С1а Сгасса к.), Гарсшек мышмный
Уогамал зуйн шинж:
Урт нь 30-150 см орчим, нарийн туяхан зсдаг иштэй, хуурайсаг-чийгсүү олон нбст өвслэг ургамал. Нэбчны дагавгр бүтэн, зариэддаа 1-2 шүдтэй, 3-1 Омм урт. Хос эдлөг нийлмзг: назчтай. Навчинцар нь 6-10 хос, шугаман юлдэрхүү, шөвгөр юмуу мохоо, зеримдаа өтгөн саарап үсзрхзг. Дэлбэ улаан ягаан юмуу нил хех, заримдаа цагаан{9).
Химийн найрлага (биологийн идэехит нэгдэл):
0 Газар дээрх хэсэгт кверцетины болон кемпферслын,
мирицетины, апигенины, лютеолины уламжлалын флавоноидууд, кумарин, тритерпент сапонин, алкалоид, хинон;
0 Навчинд идээлгийн бодис, С витамин, каротин,
0 Цэигэнд кумарин, С витамин;
0 Газар доорх эрхтэнд кумарин: идээлгийн бодис байда(9). Тархалт
Монгол орны ургамал газар зүйн Хөвсгөл, Хэнтий, Хангай, Монгол Дагуур Ховд, Дундад Халх, Дорнод Монгог, , Зүүнгарын тойргоор тархан ургана(9). Ургах газар орчин нөхцөл:
Ихэвчлэн ойт хзэр, хээрийн бусзд ойн ба эргийн нуга, нугархаг хажуу, шинэсэн ой, хусан төгөл, тэдгээрийн зах, эргмйн хайр, асга, нурагааар ургана(Э) Гишийн төрлийн ургамлын орчин үеийн анагаах ухааны судзлгааны мэдээлэл Эмчилгээний уйлдэл:
Орчин үеийн судалгаагзар Хэзлзг Гиш нь шээлгэх, цус тогтоох, Хулганын Гиш тайзшруулах, цус тогтоох, үйлдэлтзй харин Шимэрсэрхүү хошоон бутык газар цээрх хэсгийн хандмал нь бие мах бодын азотын хэмжээг бууруулах шэзлгзх, сулемагаас үуссэн хордлсгыг та>лах чадалтай болох нь тогтоогджзэ(7).
Ургамлын кемпферол ба мирицетин нь шээс хөөх, кверцетин нь антисксидант, харин чумарин нь цус бүлэгнэлтийг саатуулах нелевтэй байдаг(11) тул Гишийн эмчилгзэкий үйлдэл нь туүний найрлаганд агуулагда;: цээрх нэр бүхий бодисуудтай холбоотой байж болох үндэстэй болно. Эммйн бэлдмэл ба хэрэглэх арга
1. Усан хаванг хариулахаар Цагаалин хунчир, Мснгол хунчир. ьулцу\т шимэрс, Тарваган шийр.Нүцгэн ортууз, Цэнхэр ортууз, Хззлэг гиш зэргийг хавсарч хандлан хэрэглэнэ(7).
2. Үе мөч хавдаж шархалсныг анагаахаар Жибибарайн үр (ЗорЬога тоогсгод^апа), өндегний шар, Өргөн навчит морины уруул, Хөх дэгд, Нивизаваэ(РпШапа зрр), хэдэн зүйл Ломбурэрал (Руггоз!а вНеагеп) зэрэгтэй хазсарч түрхлэг эм бэлтгэн хэрэглэнэ(7).
3. Хоолны шингэц муудаж бие хүндрэх, хэвлийн томорч, судал гүрвийх,, үе мөч нарийсч булчин хатингарших, халуун усан хаван болсн бүх биеийн чанартай хүйтэн усан хавангийн аль алиныг анагаахад тустай(7).
4. Срадмануудыг Могилевын Жамба болон Алтан элстэй хавсарч Жамба-16 жорд хөл болгон хэрэглэнэ(7).
Бусгд ач холбогдол
Мен эдгээр ургамлын химийн найрлаганд протейн 24.26%, тос 5.2-3.67%, эслэг 35.03-27.46%, кальци1.5-' 0.9%: фосфор 0.42-0.29% байдаг гэсэн
мэдээлэл бий (13).
Малын сайн чанарын тэжээл, 5алт ургамал, зөгийн бэлчээрийн ургамал болно(9).
Цэцэгяэж үрлэх хугацаа: 7-9-р сар.
Түүхий эдийг бэлтгэх:
Зун цзцэглэж байхад нь(6-8-р сард) ногоон хадаж аваад элдэв хольц, муудсан хатсан хэсгуүдийг нь я.лган цззэрлзж усаар угаагаад сүүдэр газар нимгэн, таруу дэлгэж зргүүлж тойруулан хатааж хзрэглэнэ(7).
2. Галсан. Түвэд-Монгол эмнэлгийн толь. ӨМАХХ., 1981 он, т: 673.
3. Гаммерман А.Ф., Семичев Б.В. Словарь тибетско-латино-русских чазваний лекарственного растительного сырья, применяемого 8 тибетской медицине. Улан-Удэ, 1963,№426, 427.
4. Цанзанпунцаг. Хир үгуй болор эрх XVII зуун, түвэд судар.
5. Цундад улсын анагаах ухааны нэвтэрхий толь. Монголын уламжлалт анагаах ухаан. Дээд дэвтэр. ӨМШУТМХХ, Уланхад, 1991, т: 515-516.
6. Жамбалдорж. Гайхамшигт баясгалант нүдэн чимэг. XIX зуун. Модон барын судар (түвэд).
7. Лигаа У. Монголын уламжлалт эмнэлэгт эмийн ургамлыг хэрэглэх арга ба жор. Дэд дэвтэр, УБ., \\\"АРЦОТ ХХК\\\", 1997 он, т: 77-79.
8. Лувсан. Монгол эмийн судлал. ӨМҮХХ., 1991 он, т: 425-430.
9. Монгол орны ашигт ургамлын зурагт лавлах. I боть, УБ., 2003 он, т: 125-128.
10. Өлзийхутаг Н. БНМАУ-ын бзлчээр, хадлан дахь Тэжээлийн ургамлын таних бичиг. УБ., \\\"Улсын хэвлзлийн газар\\\", 1985 он, т: 337-342.
11. Растительные лекарственные средмтва(редакто р Н.П.Максютина). Киев, :\\\'Здоров\\\'я\\\", 1985, стр: 97.
12. Рэрих Ю.Н. Тибетско-Русско-английский словарь с санскритскими параллелями. Выпуск 10. \\\"НАУКА\\\", Москва, 1987, стр: 94-95.
13. Цэрэнбалжид Г. Монгол орны хөл гагрын ургамлын енгөт цомог УБ. 2002 он,т: 143-144.
14. А <31оззагу о? Т1Ье1ап МесИс!па1 Р\\\'ап1з. ВуМ\\\\а МоЫгау. 1псИа, 1988, р: 43.
