Ш.Болд¹, Б.Мөнгөнтуяа², Т.Ариунжаргал³

^1,2“Ач” АУДэС, ³“Монос” Дээд сургууль,
⁴Сэргээн засалт хөгжлийн үндэсний төв

Basis for project implementation Traditional Mongolian Medicine is an ancient science with 5000-year history according to literary works of Chinese and Tibetan medical history as well as artifacts used by the nomads. Unfortunately, there has not been any literary works that specifically studied materia medica for traditional medicine and traditional medicinal formulas of early, middle and late periods of medical art and treatment until today. Therefore, this issue was selected because of the need to fill this time gap, to determine and thus update the development of traditional medical technology based on the sources and artifacts, to form database, to develop textbook, handbook, and finally to commence scientific research works in order to ensure its practical application. Project goal Organize database of materia medica for traditional medicine and formulas of classic medicines and develop textbook and handbook.

Project results The works of Mongolian scholars in anthologies of Traditional Mongolian Medicine are not only used in trainings but also can be used in traditional medical aid and services. Furthermore, attaching Tibetan language with new alphabet and old script was also beneficial for the improvement of youth’s Mongolian script skills. For instance:
- Provided an opportunity to combine the old method of teaching with instructor orally translating from Tibetan books with conversion of Mongolian script and new alphabet to promote in-depth understanding of ideas. - Attached the English translations of 24th chapter of “Altangerel” sutra and 6 chapters of the First tantra of “Four medical Tantras”.
2. As a result of this project, a new textbook on traditional medicinal formulas of Traditional Mongolian Medicine, which is the key part of traditional medicine, was published. The book included preparations made into appropriate forms by coordinately compounding main and assisting medicines based on drug compound history, main theory, drug taste, quality, capability and uptake of its prescriptions.
3. We clarified the names, identification methods, composition, classification, detoxifying processes, usages of widely used, and endangered pharmaceutical raw materials:
plants, minerals, mushrooms, animals, and directions, thus published the handbook, “Pharmacology of Traditional Mongolian Medicine”, for traditional medicine learners to identify medical substances correctly.
Conclusion
To sum up the results of the project:
1. We identified 270 kinds of materia medica for traditional medicine from widely used and endangered plants, minerals, mushrooms and animals and clarified their name, identification methods, composition, classification, detoxifying processes and directions of usage, thus published handbook, “Pharmacology of Traditional Mongolian Medicine” to help traditional medicine learners identify medicinal substances correctly.
2. By doing research on sources of drug formula of Traditional Mongolian Medicine, we were able to clarify history, theory and consumption knowledge, examined over
3000 prescriptions and developed record of approximately 470 classic prescriptions /local and secret/. Thereby, textbook on Pharmacology of Traditional Mongolian Medicine which is based on tradition, innovation and evidence and that included fundamental understanding of drug formula was made available to the public.

3. Explanatory anthology, the handbook for learners of traditional medicine that contains prestigious works of Indian, Tibetan and Traditional Mongolian medicinal scholars opened an opportunity of using it in traditional medical care and services in addition to training.

Үндэслэл:  Монголын уламжлалт анагаах ухаан (МУАУ) нүүдэлчдийн хэрэглэж байсан эд, өлгийн зүйл, Хятад, Төвөдийн анагаах ухааны түүхийн зохиолуудын тэмдэглэлээс үзэхэд 5000 шахам жилийн түүхтэй эртний анагаах ухааны нэг юм2. Эртний эсгий туургатан нүүдэлчин аймгууд урт хугацааны турш байгалийн юмс,
үзэгдлийн өөрчлөлт, цаг агаарын эрс тэс уур амьсгалд дасан зохицох, ахуй амьдралын онцлог дадал, хэвшлээс үүдэлтэй өвчин эмгэгийг эмчлэх арга, технологийг үйлдлийн дунд бүтээж, үеэс үед дамжуулан туршлагаа хуримтлуулсаар оношлох, эмчлэх, өвчингүй эрүүл байлгах ухааныг бүтээн бий болгожээ.  Гэвч өвөг Монголчуудын бий болгосон анагаах урлаг, заслын эрт, дунд, хожуу үеийн анагаах ухааны эм, эм найрлагыг тусгайлан судалж, нэгтгэн туурвисан бүтээл өнөөг хүртэл хараахан гараагүй байна. Иймд сурвалж бичиг, эд өлгийн зүйлд тулгуурлан уламжлалт анагаах ухааны технологийн хөгжлийг тодруулан гаргаж улмаар шинэчлэн, мэдээллийн сан бүрдүүлж,
сурах бичиг, гарын авлага боловсруулан практикт хэрэглэх нөхцлийг хангах эрдэм судлалын ажлыг эхлүүлж энэхүү орон зайг нөхөх цаг үеийн шаардлагын улмаас уг сэдвийг сонгон авлаа.
Зорилго, зорилт:
МУАУ-ны эмийн түүхий эд, сонгомол эм найрлагын сан бүрдүүлэх, унших бичиг, гарын авлагыг боловсруулж бичих. Төслийн зорилт Төслийн зорилгыг хэрэгжүүлэхийн тулд дараах зорилт тавьж ажиллах болно. Үүнд:
1. Орчин үед нэн ховордсон эмт ургамал, эрдэс, мөөг амьтны эмийг олж тогтоох;
2. Сонгомол (нутгийн жор, нууц жор) жорын бүртгэл судалгаа гаргах;
3. Уламжлалт анагаах ухаанд суралцагсдын гарын авлага боловсруулах;
4. Уламжлалт анагаах ухааны унших бичгийг найруулан бичих.

Төслийн үр дүн, ач холбогдол
Монголын уламжлалт анагаах ухааны тайлбарт дээж бичигт3 орсон монгол мэргэдийн бүтээлүүд сургалтанд хэрэглэхээс гадна уламжлалт эмнэлгийн тусламж,
үйлчилгээнд хэрэглэх боломжтой бөгөөд төвөд, монгол бичвэр, орчуулга буюу үндсэн эхийг хуучин, шинэ үсгээр хавсаргасан нь оюутан залуусыг үндэсний монгол бичигт нь
сайжруулах зорилгыг давхар агуулснаараа ач холбогдолтой болсон юм. Тухайлбал:
- Сурах бичиг, унших бичгийн үүргийг нэгэн дор биелүүлэхэд нэмэр болсон.
- Төвөд номоос багш нь аман орчуулгаар хөтөлж хэлж өгдөг хуучин аргыг монгол үсэг, шинэ үсгийн хөрвүүлгээр утгыг таниулах, гүнзгийрүүлэн ойлгуулах, хослуулан заах боломжийг бүрдүүлэв. - “Алтангэрэл” судрын 24 дүгээр бүлэг4, “Язгуурын үндэс”1-ийн 6 бүлгийн англи орчуулгыг хавсаргасан.
- Нийт 293 ёгт, илт өгүүлэх нэрэнд тайлбар2 хийсэн.
2. Энэхүү төслийн үр дүнд уламжлалт анагаах ухааны шүнгийн үндсэн хэсэг Монголын уламжлалт анагаах ухааны эм найрлагын судлал гэсэн шинжлэх ухааны салбарын сурах бичгийг шинээр бичиж уг бүтээлд эм найрлагын түүх, үндсэн онол, эм, найрлагын онолд суурилан, эм найрлагын амт, чанар, чадал, шингээлтэнд үндэслэн,
гол болон хөл эмүүдийг уялдуулан найруулж зохих хэлбэрт оруулсан бэлдмэлүүд, эм найрлага болон үндсэн өвчний хоорондох харьцаа, эм найрлагын чадал, эм найрлагын бүрэлдэхүүний хувиралт, эмчилгээний заалтыг өргөн хэмжээгээр оруулж өгөв. Түүнчлэн уг сурах бичгийн өөр нэг ач холбогдол нь “Нэн хэрэгцээт гарын авлагууд”3-д “Эрдэнийн эм хэрэглэх гарын авлага”4, “Уламжлалт анагаах ухааны эм найрлагын судлалын орчин цагийн судалгааны зарим үр дүн” хэсгийг шинээр
бичсэн нь уламжлалт эмийн тусламжийн чанар, хүртээмж сайжруулахад боломж олгосонд оршиж байна.
3. Уламжлалт анагаах ухаанд өргөн хэрэглэгддэг нэн ховордсон эмийн ургамал, эрдэс, мөөг, амьтны эмийг олж тогтоон, нэршил, таних арга, бүтэц, ангилал, номхотгох арга, хэрэглэх заалтыг тодруулан уламжлалт анагаах ухаанд суралцагч нарт зориулж эмт бодисыг зөв таних гарын авлага Монголын уламжлалт анагаах ухааны эм судлалын5 сурах бичгийг хэвлүүлэхэд бэлэн болгов.
Үүнд:
- МУАУ-ны эм судлалын түүх, онолын ойлголтыг он дарааллын дагуу шинэчлэн бичсэн.
- Эмийн түүхий эдийг 15 хэсэгт хувааж, нийт өргөн хэрэглэгддэг 230 зүйлийн эмийн түүхий эдийн жагсаалт хийж, авч судалгаа явуулж, эмийн түүхий эдийн тодорхойлолтыг хийв.
- Ургамал судлалын ухааны суурь мэдлэг, ангилал, амьтан, эрдэс, мөөгний гаралтай эмийн түүхийн эдийн тухай ерөнхий ойлголт нэгтгэн бичсэн.
- Эмийн түүхий эдэд агуулагдах зарим биологийн идэвхит бодисын тодорхойлтыг оруулсан.
- Эмийн түүхий эдийн нэр томьёог янз бүрээр бичдэг байсныг нэг мөр болгох оролдлого хийсэн.

- Эм судлалын сурах бичигт хуучны монгол маарамба, эмч нарын аман яриа, хууч, ховор чухаг мэдээ, баримтыг өнөөгийн мэдлэгийн хэрээр олж тогтоон оруулсан.
Дүгнэлт
Төслийн үр дүнг нэгтгэн авч үзвэл:
1. Өргөн хэрэглэгддэг болон нэн ховордсон ургамал, эрдэс, мөөг, амьтны гаралтай 250 нэрийн эмийн түүхий эдийг олж тогтоон, нэршил, таних арга, бүтэц, ангилал, номхотгох арга, хэрэглэх заалтыг тодруулан уламжлалт анагаах ухаанд суралцагч нарт зориулсан эмт бодисыг зөв таних гарын авлага Монголын уламжлалт анагаах ухааны эм судлалын сурах бичгийг эхийг бэлэн болгов.
2. МУАУ-ны эм найрлагын сурвалж бичгийн судалгааг хийснээрээ түүх, онол, хэрэглээний мэдлэгийг тодруулан, давхардсан тоогоор 3000 жорыг шүүн тунгааж түүнээс 470 шахам сонгомол (нутгийн жор, нууц жор) жорын бүртгэл судалгаа гаргав. Ингэснээрээ эм найрлагын тулгуур ойлголтыг багтаасан уламжлал шинэчлэл, нотолгоонд суурилсан МУАУ-ны эм найрлагын сурах бичгийг бичижулмаар мэдлэгийн эргэлтэнд оруулав.
3. Энэтхэг, Төвөд, Монголын уламжлалт анагаах ухааны мэргэдийн сор бүтээлийг багтаасан уламжлалт анагаах ухаанд суралцагсдын гарын авлага болох тайлбарт дээж бичгийг найруулан сургалтанд ашиглах эх үүдийг нээснээс гадна уламжлалт эмнэлгийн тусламж, үйлчилгээнд хэрэглэх боломжийг хангав.